|
InleidingBeste lezer, "Goh René, als je nou eens een wens zou mogen doen..." Als gevolg van die e-mail wordt vandaag 'Mobilisatie Herinneringen, Juweeltje van leven onder den brandenden wereldoorlog' gepubliceerd. Het is een verhaal dat op enkele forten speelt maar relevant is voor alle forten. Deze nieuwsbrief vormt een inleiding daarop en bevat aanvullende informatie en samenvattingen van verschillende verhalen. En natuurlijk een link om de nieuwe publicatie als PDF te downloaden. Lees deze nieuwsbrief op: https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/2021/nieuwsbrief-500/ Veel leesplezier! Tip: houd de cursor boven elke afbeelding om een beschrijving te zien.
|
Hoe het tot stand kwam...Tekst: René Ros. Ik was net terug van een binnenlandse zomervakantie toen op 9 augustus 2020 om 14.29 uur een e-mail binnenkwam, waar je van verbazing zwijgend achterover in de zomerstoel zakt en het nog een keer moet lezen. Je weet dat ooit persoonlijke herinneringen van militairen boven water moeten komen, maar het is een verrassing als het gebeurd. Een andere publicatie moest nog afgerond worden en twee volgende projecten werden uitgesteld. Het ging om héél veel tekst en dus ook héél veel werk, waarvan we vandaag het resultaat openbaar maken. De tekst van het bericht luidde:
Meerdere mensen van ons zijn sinds augustus 2020 bezig geweest met het verwerken van al die teksten en het verzamelen van fotomateriaal en andere informatie. In de publicatie wordt nauwkeurig omschreven wie er meegewerkt hebben en wordt verantwoording afgelegd van de werkwijze. Ook de Historische Werkgroep Spaarndam (HWS) werd er virtueel bij betrokken. Naast een aantal nuttige aanvullingen bleek in hun collectie een paar toepasselijke foto's aanwezig, die we kosteloos mochten gebruiken. Voor een eerdere publicatie was een database gemaakt voor het bewerken van de teksten. Alle hoofdstukken, paragrafen en annotaties zijn teksten die aan elkaar gekoppeld zijn en automatisch op de goede plek in de PDF komen. Per tekst kan bijgehouden worden of er nog wat aan gedaan moet worden, wanneer het voor het laatst gewijzigd is enzovoort. Het is ook mogelijk om de bronnen aan elke tekst te koppelen, waardoor de originele teksten direct naast de bewerkte tekst te zien zijn. En de bronvermelding verschijnt automatisch onderaan de tekst, zodat daar minder fouten gemaakt kunnen worden. Handig is ook dat als je alle teksten met bijvoorbeeld de achternaam 'Droste' wilt hebben, dan is daar heel makkelijk op te zoeken en komen alleen die teksten in beeld. Grafisch is het niet zo flexibel als de gangbare software, maar het bleek wel heel handig.
Meerdere geïnteresseerde personen die de publicatie vooraf hebben gelezen, reageerden heel enthousiast met onder andere "Buitengewoon verhaal!! Een klapper en juweeltje!" en "de personen gaan leven, naarmate je verder leest". Een ander goed teken was dat een persoon de PDF om 15.41 uur ontving en de aansluitende nacht om 3.15 uur had hij de ruim honderd A4-pagina's gelezen én opmerkingen ingezonden! Heel veel dank aan Greetje Witte-Rang voor het initiatief, het werk dat zij eraan heeft gehad en alle andere medewerking. Tevens dank aan alle andere medewerkenden. N.B. In de volgende nieuwsbrief doen we verslag van de fototocht en het bezoek aan het Fort benoorden Spaarndam. Mobilisatie Herinneringen (met download)
|
Over mijn opa Lolke RangTekst: Greetje Witte-Rang. Negen jaar oud was ik toen mijn grootvader Lolke Rang in 1963 overleed. Ik heb alleen wat losse herinneringen aan hem: dat ik met hem wandelde in het Vondelpark en hij me op zijn kompas liet kijken. Dat hij, als we met Kerst bij opa en oma aten, heel gedragen uit de bijbel las. En dat hij op mijn verjaardag een paraplu voor me meebracht. Het zijn flarden waarvan ik niet eens meer zeker ben.
Hij beschreef zijn jeugd, de zondagen van een gereformeerde jongen van zeer eenvoudige komaf in Amsterdam. En de alledaagse dingen uit zijn tijd die voor ons nu heel bijzonder zijn. Zoals de porder die, bij afwezigheid van een wekker, op bestelling op zondagmorgen kwam aankloppen zodat vader Dirk op tijd naar zijn werk als politieagent zou gaan. Maar hij schreef ook schriften vol over de vakanties uit zijn latere leven, over de geschiedenis van de wiskunde, over zijn familie en vrienden. En hij schreef dagboeken en gedichten. Hij begon te schrijven nadat hij in 1932 getroffen werd door encefalitis, waardoor hij zijn spraak en taalvermogen verloor. Hij moest opnieuw leren praten en formuleren; het schrijven was een oefening voor hem. Na enige jaren herlas hij ze en gaf in het schrift zichzelf dan als schrijver een - vaak niet zo positieve - beoordeling mét datum. Maar gezien de hoeveelheid schriften lijkt het schrijven ook een behoefte te zijn geworden. Hij bleef schrijven tot aan zijn dood.
Voor mij, en voor de andere kleinkinderen merk ik nu, is vooral ook heel boeiend om de zielenroerselen van mijn opa te leren kennen. Geen grote statige man op afstand, maar een onzekere jongen, verliefd op zijn meisje (Grietje, mijn oma en naamgeefster). Die worstelt met de omgangsvormen van de hogere standen, die zich verliest in weemoedige literatuur en gedichten schrijft, en die gelovig is op een manier die velen in deze tijd vreemd zal voorkomen. En het zijn juist de ‘militaire’ schriftjes die daar bij uitstek van getuigen. Ik heb grote bewondering voor René Ros die met veel volharding en heel veel ingenieus speurwerk de verhalen van mijn opa heeft uitgezocht, op chronologische volgorde gezet én verrijkt met talloze foto’s, levensbeschrijvingen en uitleg. Daardoor is het geworden wat biografieën altijd zo interessant maakt: de beschrijving van een bijzondere periode via de persoonlijke belevenissen en door de ogen van een concreet persoon. En wie weet, duiken er door dit relaas weer nieuwe verhalen op...
|
Reservekader 1893-1933Tekst: Wim de Natris en René Ros.
Kapitein J.T.T.C. van Dam van Isselt stelde in 1887 de opbouw van een reservekader voor, als aanvulling op het beroepskader. In oorlogstijd waren veel officieren nodig maar om het officierskorps in vredestijd al op oorlogssterkte te hebben, was volgens Van Dam van Isselt te duur en was er onvoldoende werk voor hen. Toen zijn vriend A.L.W. Seyffardt in 1891 Minister van Oorlog werd, nam deze het idee geheel over. Het Reservekader startte in 1893. Goedopgeleide jongemannen uit de gegoede burgerij moesten daarvoor, nog voor hun keuring en loting, verleid worden voor een carriere als reserveofficier. Het verleiden gebeurde met aantrekkelijke voorwaarden en met een aantrekkelijke betaling. De doelgroep waren studenten van gymnasium, H.B.S., universiteit of kweekschool die tegen een ruime vergoeding hun dienstplicht met de gefaseerde opleiding konden combineren. Je zou het kunnen zien als een studiefinanciering met een tegenprestatie. Aanmelden was mogelijk tot 22 maart van het jaar dat de jongeman 19 jaar oud werd en er was een diploma-eis of een toelatingsexamen. Er werd getekend voor een opleiding van zes jaar en een aansluitend dienstverband van 15 en later 12 jaar, hetgeen gelijk was aan de dienstplicht. Begonnen werd met een opleiding van acht maanden over zes jaar verspreidt, eindigend met een aanstelling als Vaandrig. De praktijkdagen in de zomer en de theorie-avonden in de winter werden verzorgd door officieren van het plaatselijk garnizoen zodat er niet veel gereisd hoefde te worden. De garnizoensplaats mochten de vrijwilligers zelf kiezen en ze hoefden niet op de kazerne te wonen. De goede betaling liep bovendien met de jaarlijkse bevorderingen op tot 200 gulden per jaar (vergl. 4900 euro) met tevens een vaste toelage voor kleding, wapening en uitrusting. De laatste twee jaar van de opleiding moest de Reserve-Vaandrig zes weken per anderhalf jaar in werkelijke dienst komen, waar en wanneer het hem schikte. Ondertussen kon de reserveofficier tweede luitenant worden en steeg het 'tractement' tot 500-800 gulden per jaar (vergl. 12.000-20.000 euro). Maar daarvoor moest wel geoefend en gestudeerd worden, en in geval van mobilisatie en oorlog zouden de reservisten van het Reservekader gemobiliseerd en voltijds ingezet worden.
|
Schietoefeningen op OldebroekTekst: René Ros. In 1875 werd de Oldebroekse Heide aangekocht om een artillerie-schietkamp in te richten. Door de toegenomen dracht van het geschut waren bestaande oefenterreinen in de duinen te klein geworden. Oldebroek werd het centrale punt van de artillerie in Nederland, ook voor de Amsterdamse vesting-artillerie. Een mooie heide met een bijzondere geschiedenis en eigenaardig erfgoed, waar we al meerdere keren te gast bij de Landmacht waren. En Rang beschrijft zijn belevenissen op die legerplaats en heide.
"Van 20 Augustus tot 28 Augustus 1912 moesten wij kampeeren in de legerplaats van Oldebroek" "Uitstappen op een vreeselijke nare hei, met struiken, met boomen, met zand. Het góót van de regen!" "Tallooze tenten in onze regenperiode bezweken, zelfs de tent van eenige officieren."
Een volgende dag zei Van Gastel: "Het vuur, dat vanavond wordt gegeven, is stormvuur. Je moet níets commanderen, behalve ‘bij de stukken’ en 'vuren'. Je krijgt zes projectielen. ... Maar als er een vuurpijl in de lucht gaat, dan brand je los." "Er kwamen honderden vuurpijlen los, rood en blauw, wit en oranje. De hel brak los." Dat zijn een paar samengevatte anekdotes, want Rang kon best gedetailleerd of langdradig zijn. Uit de volledige tekst blijkt dat hij dus eigenlijk een van de eerste luchtdoelartilleristen is geweest. Hij legt ook, in redelijk begrijpelijke taal, allerlei interessante aspecten uit van het geschut in en buiten de forten uit. Tsja, hij was ook een onderwijzer en die hebben de natuurlijke behoefte zaken uit te leggen...
|
Artillerie buiten én binnen de fortenTekst: René Ros. Als artillerie-officier deed Rang eerst ervaring op bij de artillerie buiten de forten. Om de forten klein en moeilijk trefbaar te maken, was het zware positiegeschut buiten de forten geplaatst. De manschappen ervoor waren vooral bij burgers ingekwartierd. Het hefkoepel- en groot-flankementgeschut was wel op de forten, evenals hun bemanning.
Kort na de aankomst van Rang in Spaarndam, moest hij zich 's ochtends melden op het terrein bij het Rijnlandshuis: "Daar stonden al de 150 soldaten, korporaals en sergeanten in het gelid. Alle bezettingen van alle batterijen bleven bij elkaar. Eerst de twee batterijen I en II van 15 cm. en 12 cm., ten noorden en ten zuiden van de hooge Spaarndammerdijk. Dan de kleine batterijen, elkeen met zijn aangewezen batterij-commandant." Rang schreef een paar onbekende zaken over de twee betonnen nevenbatterijen in de Liniewal: "Oorspronkelijk stond batterij I ... op de hoogen dam van Spaarndam naar het fort Spaarndam Noord. Ze hadden de positie van Spaarndam sterk gemaakt. Eerst een diepe gracht, een vestinggracht, dan een dijk van 10 meter hoogte. Daarachter lagen de kanalen, de rivier het Spaarne, en de plas Spaarndam." "De bewapening van ons fort Spaarndam-Noord was ondergebracht in twee hefkoepels en twee kazematten. De twee hefkoepels elk één kanon van 6 cm. De noordelijke kazemat had twee stukken van 10 cm. met kazemat-affuit, die naar het noorden schoten, en twee mitrailleurs model ’90 die de brug moesten beschieten. De zuidelijke kazemat had twee kanonnen van 6 cm. die de groote dijk moesten beschieten, dus naar het zuiden spervuur gaven. En ook twee mitrailleurs model ’90 voor de brug. Van alle kanonnen moest ik de gegevens kennen!" "In de bouwjaren nu, hadden de schootsvelden al een bestemming, een richting gekregen. Alle officieren van de forten waren stom verbaasd over de richting der schootsvelden. ... Doch drievierde of viervijfde lag binnen de stelling, of op het fort, dat was dus absoluut foutief!" "Ik had dat onmiddellijk gezien op mijn ouwe fort, Veldhuis, waar ik voorloopig commandant van een der beide kazematten was. Ik liet door een soldaat, die timmeren kon, stukjes hout zagen voor in de kamraderen van de kazemat-affuiten. Het kanon moest altijd tusschen de houten wigjes staan, links en rechts was verboden terrein."
En dan is dit nog maar een samenvatting, in de publicatie schrijft hij nog veel meer leerzame zaken en belevenissen over de artillerie buiten en op het fort. Over het Fort benoorden Spaarndam schrijft hij over zijn eerste dag en eerste indruk, het landschap, de commandant, schilderingen, officieren en de watersnoodramp. Gebruik o.a. bewapening
|
Groot en klein menselijk leedTekst en foto's: René Ros. In de nacht van 14 op 15 januari 1916 brak de Zuiderzeedijk door en veroorzaakte in het gebied van Purmerend, Zaandam en Amsterdam een grote watersnoodramp. Ook de bezetting van Fort benoorden Spaarndam werd enkele dagen later ingezet voor de hulpverlening. Toen dat de avond ervoor werd geregeld, was er ook klein menselijk leed in de vorm van een drankprobleem. Door afwezigheid van kapitein Scholten was Rang die avond de fortcommandant en moest hij zich uit de problemen zien te redden. (Let op: kapitein is een rang en Kaptein is een achternaam.)
"Op dienzelfde avond kwam een telegrafist van het fort Spaarndam-Noord, ongeveer om kwart voor tienen, naar de officierskamer toe. "Maar aan het eind van den dijk, bij de fortbrug, loeide de wind zóó erg. Rook viel om, naar het hek van de fortbrug en zijn nieuwe kepi viel af en woei in de ijskoude gracht."
"Ik ging eindelijk naar het bureau. Sergeant De Roos was er al en die wist van het groote kabaal van de dronken Rook." "Ik vroeg hem onmiddellijk, hoeveel manschappen ze konden afstaan, om de dijken van de overstroomde landen te verbeteren." Rang ging weer naar het telelefooncelletje en melde aan overste Groot het aantal manschappen. “'Rook is moe en is nu gezeggelijk. Wat doet u, luitenant Rang?'” “'Rook moet op zijn kamer komen. Hij ìs niet wijzer, die zuiplap.'" "Na eenige minuten gingen Kaptein en Rook langs de betonnen muur. Rook ging naar zijn bed, hij sliep als een kind!" "Om 12 uur gingen alle menschen slapen, tot 4 uur." "...Rook kwam in de officierskamer, met hangende pootjes. ... Hij stamelde wat 'vergeef mij, ik weet nu wel dat het misdadig is, maar gisteravond nìet.'" "Hij is nìet gedegradeerd. Hij kreeg 10 dagen politiekamer, door een bespreking van den kapitein en dezen luitenant." 'Watersnood 1916' in Nieuwsbrief 497
|
Schilderen in fort NoordTekst: René Ros. Het Fort benoorden Spaarndam staat bekend om de vele muurschilderingen. Die zijn ongetwijfeld te danken aan de langere bewoning dan de meeste andere forten. En als er eentje begint, dan nemen vaak meer het idee over. Maar hoe zijn de schilderingen in fort 'Noord' begonnen en wie heeft ze gemaakt? Rang schreef over de schilderingen en de na-ijver tussen de fortcommandant en een officier op het Groepsstafkwartier speelde een grote rol. Omdat Rang weinig data noemt en de volgorde in zijn schriften niet noodzakelijkerwijs de volgorde is dat het zich heeft afgespeeld, is niet te zeggen wie en wanneer begonnen is met schilderen. In het eerste verhaal dat Rang noemt, geeft hij aan dat hij een van de kunstenaars was:
De tekst “Man, kijk naar jezelf!” die kapitein Scholten voorstelde, sloeg op kapitein Eijken van het Groepsstafkwartier. Hij was wél een dienstklopper en had negatieve kritieken over de manier waarop kapitein Scholten het fort bestierde. Samen met zijn chef overste Groote, kwam kapitein Eijken de schilderingen bekijken en dat werd niet gezellig... Rang schrijft daar uitgebreid en mooier over en aan een samenvatting ervan waag ik me niet.
Op oude topografische kaarten is dat schiereiland met boerenhuis te herkennen. Het bewuste schilderij is in de familie behouden gebleven en hangt tegenwoordig bij een kleinzoon in Canada. Rang noemt de eerste letter van waarschijnlijk de achternaam en de provincie van herkomst van de schilder. En het schilderij heeft een één- of tweeletterig monogram. We hebben een sterk vermoeden om welke schilder het gaat. Deze schilder hoeft zeker niet ook een aantal van de nog aanwezige andere muurschilderingen gemaakt te hebben. Toch is deze naam van belang, maar we willen meer zekerheid hebben en aanvullend papieren archiefonderzoek doen. Dat zal moeten wachten totdat ook de archiefdiensten geen corona-beperkingen meer hebben. Wordt vervolgd... N.B. Voor twee andere schilders, die hun muurschilderingen hebben gesigneerd, zijn er nieuwe inzichten en aanknopingspunten. In 2019 liep onderzoek naar Willy van Boordt nog stuk, omdat de gevonden persoon wegens broederdienst was afgekeurd. W.H. Pieper is mogelijk geïdentificeerd. Ook van hen gaan we tegelijk proberen de archiefstukken te vinden.
|
|
Deze nieuwsbrief is een uitgave van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam. De redacteurs en auteurs aanvaarden geen aansprakelijkheid, op welke wijze ontstaan, door het gebruik van de inhoud van de website, nieuwsbrief of andere publicatie, door welke persoon en voor welk doel dan ook. Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden op deze website / nieuwsbrief te achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/haar materiaal zonder voorafgaande toestemming hier is gebruikt, verzoeken wij om zich tot ons te wenden. Bij gebruik als bron voor publicaties en andere uitingen is bronvermelding verplicht en tevens wordt deskundige begeleiding, door bijvoorbeeld de redacteur of auteur, aanbevolen. In de nieuwsbrieven weergegeven meningen zijn een deel van een column of strikt persoonlijk tenzij expliciet anders is aangegeven. 'Majoor Van Hall' en 'Soldaat Troelstra' zijn fictieve militairen uit het verleden die dienen als pseudoniemen voor verschillende personen. Activiteiten zoals rondleidingen worden mogelijk door andere partijen georganiseerd en de verantwoordelijkheid voor inhoud, uitvoering e.d. ligt geheel bij de betreffende partij. De inhoud van een nieuwsbrief wordt na publicatie niet meer gewijzigd en kan later onjuist zijn gebleken of niet meer van toepassing zijn. De auteursrechten berusten bij René G.A. Ros tenzij anders is aangegeven.
|
Nieuwsbrief 500
De schriften gaan over een man die tijdens de mobilisatie van 1914-1919 als reserve-officier diende op Fort Zuidwijkermeer, Fort bij Veldhuis, Artillerie buiten de forten in Assendelft en Spaarndam, Groepsstafkwartier Halfweg en de langste periode op het Fort benoorden Spaarndam. Het zijn geen korte dagboekaantekeningen voor zichzelf, geen brieven aan/van familie, maar verhalen gericht op buitenstaanders. Als officier had hij goed zicht op wat er gebeurde en hij schreef daar uitgebreid over. In de familie bleken bovendien nog diverse foto's en voorwerpen uit opa's diensttijd aanwezig te zijn.
De autoritten om de schriften op te halen en terug te brengen, maar ook één bezoek aan het Nationaal Archief waren belangrijke kostenposten. Verder zijn een originele broodzak/ransel, enkele toepasselijke prentbriefkaarten, evenals een foto bij het Nationaal Militair Museum aangeschaft. De grootste kostenpost wordt een factuur van het Recreatieschap Spaarnwoude met een bedrag van drie cijfers om foto's op het Fort benoorden Spaarndam te mogen maken. Dank aan de donateurs, door jullie bijdragen was ook dit project mogelijk!
Uiteraard waren er ook later nog verhalen van mijn vader over hem, waardoor ik me toch een duidelijk beeld van hem kon vormen. En ook kwam ik geregeld mensen tegen die op het gymnasium wiskundeles van hem hadden gekregen en daar nog levendige herinneringen aan hadden. Toen ik een paar jaar geleden de schriften zag die mijn opa vol schreef, was ik direct geïnteresseerd. Het handschrift was lastig te lezen. Pas toen ik besloot om enkele schriften te gaan overtypen, had ik de rust om te ontcijferen wat er stond.
Omdat Rang vrijwillig toetrad tot het Reservekader komt dat onderwerp regelmatig ter sprake in zijn herinneringen. In de publicatie zelf is de uitleg over het Reservekader summier gehouden. Dit artikel probeert een uitgebreider beeld te geven van het Reservekader en uit te leggen waarin het verschilde van de gewone dienstplichtigen voor de militie en landweer.
De reserveofficieren droegen rode kraagspiegels op hun uniform hetgeen ze de bijnaam ‘roodborstjes’ opleverde. Daarmee waren ze goed te herkennen en er uit te pikken voor de beroepsofficieren, die op hen neerkeken omdat ze minder militaire vakkennis zouden hebben.
Op de Oldebroekse heide hebben enkele kazematten gestaan waarmee cursussen voor kazematgeschut van de Stelling werden gegeven, maar die zijn verdwenen. Ook zijn er galerijen gebouwd voor schietproeven en waarschijnlijk zijn twee betonnen exemplaren nog aanwezig. Ook zijn er nog oefenkazematten uit 1934-1935 voor de brug- en VIS-kazematten. Met medewerking van de Landmacht hebben we meerdere expedities naar het schietkamp mogen uitvoeren. Zeker als niet-dienstplichtige is het een wereld waar je je weinig bij kan voorstellen. Om te beginnen hoe het geweest moet zijn om in tenten op het terrein te verblijven. Laat staan het schieten met het geschut. Hieronder volgen een aantal citaten van Rang om een beeld te schetsen.
"Het kanon van 15 cm kort noemden wij ‘de moordenaar’. Het sluitstuk was een ijzeren gevaarte, dat achter de lading in het kanon geschoven werd. ... Maar als men het sluitstuk niet goed aandraaide, dan vloog het er uit! ... Heel wat kanonniers werden dóód geslagen door het sluitstuk."
Van oktober tot en met december 1914 was Rang als sergeant werkzaam bij de Artillerie buiten de forten - afgekort tot b.d.f. - in Assendelft. Hij was daar vooral met zijn examen voor Vaandrig bezig en had verder weinig om handen. Van januari tot in mei 1915 was hij Vaandrig bij de Artillerie b.d.f. bij Spaarndam en daar schreef hij véél meer over.
"Het tegenover gestelde van elevatie heette declinatie, de loop helde naar beneden. Zou declinatie ook veel voorkomen? Haast nooit. Als men berggeschut had, dan kon men de loop naar beneden richten, dat kwam wel véél voor."
"De vierde avond, misschien om half 6 - 6 uur, zei sergeant-fourier Rook tegen ... de wachtcommandant Kaptein: 'Zeg, kan ik nog naar Spaarndam fietsen? ’t Is een bulderende wind!'”
“Luister nou! Rook, ga van de pont af!” riep Rang hem toe. “'Dat is de eerste keer', zei Rook."
Of het dezelfde of een andere schilder was, is niet duidelijk maar Rang beschrijft in een apart verhaal dat er een soldaat op het fort kwam, die zag hoe een violist van het Concertgebouworkest geen dienst hoefde te doen en alleen voor achtergrondmuziek moest zorgen.