|
InleidingDeze thema-nieuwsbrief verscheen op 9 september 2025. Op die dag was het 80 jaar geleden dat Ko Klarenbeek, de hoofdpersoon van deze nieuwsbrief, voor het laatst de zon onder had kunnen zien gaan. Ware het niet dat hij rond 20.00 uur al op bed in zijn donkere cel in het Fort bij Spijkerboor moet hebben gelegen. Volgens de officiële lezing pleegde Klarenbeek zelfmoord, zijn familie leek moord te vermoeden en onze tijdgetuige Van Berge gaf informatie die op dood door schuld kan duiden. Op basis van de gevonden archiefstukken wil deze thema-nieuwsbrief in meerdere artikelen de gevonden informatie presenteren en proberen tot conclusies te komen. Je kan ook meteen naar het artikel 'Conclusies en verder?' voor een samenvatting en eh, de conclusies dus. Bent u een nazaat van Jacobus Theodorus Klarenbeek (1887-1945) en Adriana Scheepers (1890-1968) of van Sijmon Bakker (1900-1981) en Martha Kooiman (1904-1986) en is de Tweede Wereldoorlog een gevoelig onderwerp? Dan raden we aan om deze nieuwsbrief eerst door een ander te laten lezen en onderling te bespreken. Ook in dit verhaal blijkt het niet zo zwart-wit als we vaak denken of gehoord hebben. Niemand is verantwoordelijk voor de handelingen van voorouders, maar we begrijpen de gevoeligheid. In het algemeen belang vinden we het voor de geschiedschrijving belangrijk deze informatie te publiceren. Neem eventueel contact met de auteur op als u dat wenst. Tussen de aantallen, jaartallen, datums/maanden en soms woorden en foto's in verschillende artikelen zijn verbanden te leggen. Die worden niet nadrukkelijk genoemd, maar zijn om zelf te ontdekken. Je kan ook een datum opmerken die genoemd wordt, maar pas later duidelijk wordt waarom die van belang is. Tip: houd de cursor boven de afbeeldingen om een beschrijving te lezen.
|
Wat vooraf gingTekst: René Ros. In juli en september 2009 heb ik gedurende acht uur Dirk van Berge geïnterviewd, die in 1945 als politieke delinquent gevangen zat op Fort benoorden Purmerend. Het was een bijzondere gelegenheid, waarin hij onder andere vertelde over de dood van mede-gevangene Ko Klarenbeek. Het was een van de vele stukjes informatie die hij gaf, en het is me niet duidelijk waarom ik toen geen onderzoek naar Klarenbeek heb gedaan. In 2024 en 2025 waren er een aantal zaken die aanknopingspunten en aanleidingen boden om dat alsnog te doen. Om erachter te komen dat de interessantste informatie in een archief zat dat al sinds 2000 raadpleegbaar is. Er zijn nu veel redenen om in de onbekende geschiedenis van een van de weinige overledenen in de Stelling te doen.
In januari 2025 werd het losse artikel 'Zelfmoord of executie in fort bij Spijkerboor, sept. 1945?' van Cees de Groot de tweede aanleiding, vooral het archief van het Militair Gezag waarvan hij één of twee mappen als bron gebruikte. En ten derde zochten twee achterkleinkinderen van Klarenbeek in maart 2025 contact en vroegen naar meer informatie. Bij hen waren geen documenten, brieven, foto's en dergelijke binnen de familie bekend. Dáárom alsnog een onderzoek naar Ko Klarenbeek. Het artikel van De Groot was een reactie op onze thema-nieuwsbrief 348 'Ik zat gevangen in Fort benoorden Purmerend' uit mei 2010. Die nieuwsbrief was gebaseerd was op de interviews met Dirk van Berge (1927-2017) en is met bijna 7.000 bezoeken de meest geraadpleegde nieuwsbrief. De Groot, voormalig vrijwilliger van Fort bij Spijkerboor, schrijft daarin "Als fort bij Spijkerboor niet als de plaats van delict [sic] was genoemd had ik het erbij gelaten. Maar juist fort bij Spijkerboor heeft het image [sic] van humane behandeling van de gevangen [sic]". In 1300 woorden probeert hij aan te tonen dat Klarenbeek niet op Fort bij Spijkerboor is overleden. Waarbij hij onterecht beweert dat in de nieuwsbrief staat dat Klarenbeek "daar zelfmoord [zou] hebben gepleegd met hulp van de bewakers" en denkt dat Van Berge de enige bron was. Tevens werd de indruk gewekt het gebruik door de Grensbewaking te hebben ontdekt, terwijl dat al in Nieuwsbrief 100 (juli 2003) en uitgebreider in Nieuwsbrief 539 (maart 2024) was genoemd. En daarvoor al in minstens één boek. Het boek 'In plaats van bijltjesdag' (1978, verworven 2008) door Prof. Mr. A.D. Belinfante (1911-2000) is de eerdere bron van het overlijden van Klaren beek. Op pagina 229 staat: "In het fort Spijkerboor kwam de gedetineerde Klarenbeek in een cel door verstikking om het leven, op 9 september 1945. Klarenbeek was verdacht van verraad. Volgens de inspecteur, die in 1949 de zaak onderzocht heeft, betrof het hier eveneens een geval van zelfmoord. Omtrent mishandelingen wordt niets vermeld." Belinfante noemde het als een van de voorbeelden van zelfmoord die mogelijk "niet uitsluitend het gevolg van mishandeling zijn". Opgemerkt moet worden dat Belinfante jurist was bij het Directoraat-Generaal Bijzondere Rechtspleging (DGBR), een getuige maar niet neutraal en een product van zijn tijd.
Een inconsistentie is dat een aantal bronnen 9 september als overlijdensdatum van Klarenbeek vermelden, zoals het overlijdensbericht van de familie en het boek van Belinfante. De overlijdensakte is op 11 september opgesteld, maar noemt 10 september als overlijdensdatum evenals de meeste gevonden processtukken. Je zou bijna denken dat Klarenbeek in de nacht van 9 op 10 september is overleden. Dat gaf het idee om de overlijdensakte na te kijken, om te zien dat "vier uur dertig minuten" als tijdstip van overlijden is genoteerd. Dit moet in de nacht (voormiddag) zijn geweest, omdat andere akten het hebben over bijvoorbeeld vijftien en zeventien uur voor tijden in de namiddag. Van Berge had Klarenbeek in het eerste interview genoemd, maar de tekst in de thema-nieuwsbrief was gebaseerd op een aanvullende e-mail (hij dicteerde of schreef zoals hij sprak) waarvan dit de onbewerkte weergave is: "Het is mij een behoefte, om de volgens eerder vermelde niet duitsche methode toch een paar regeltjes te wijden aan de behandelingen welke wij mochten ondergaan, en wat mogelijk te gruwelijk is, om het te vermelden, Co Klarenbeek, zou volgens zoals een der bewakers b.s er vertelde, door hun zijn opgehangen aan een strook van een stroozak. deze rekte toen Co op de grond kwam is er een op zijn doorgezakte kuiten gaan staan en zo werd Co gesmoord, woordelijk en toen scheet dat kreng ook nog. gelachen dat we hebben". 'Een leuke groepsfoto op Spijkerboor???' in Nieuwsbrief 539 (2024)
|
Onder gezag van de grensbewakingTekst: René Ros. In een poging om meer informatie over de dood van Klarenbeek te vinden, werd een recent beschikbaar gekomen archief over het Militair Gezag geraadpleegd. Onder het Militair Gezag viel de Dienst der Grensbewaking en daarmee ook het Interneringskamp Fort bij Spijkerboor van Grensvak West (Zeefront). Gezocht werd naar stukken over het kamp met haar gedetineerden en bewakers. Een vijftal mappen werden over het kamp gevonden en zijn geraadpleegd in de studiezaal te 's-Gravenhage.
- inv.nr. 788, Dagelijkse sterkterapporten van aanwezig militair en burgerlijk personeel in verschillende grensvakken, Grensvak West, 1945-1947. - inv.nr. 790, Dagrapporten van het Interneringskamp Spijkerboor, 1945-1946. Het hoogst waargenomen registernummer is 200, zodat aangenomen kan worden dat er 200 verschillende personen gedetineerd zijn geweest. De laatste gedetineerde vertrok op 3 mei 1946, met daarbij de opmerking dat het kamp op 4 mei wordt opgeheven. Deze dagrapporten zijn compleet en beslaan de hele periode van het kamp. Er zou een compleet namenregister uit samengesteld kunnen worden en tegelijk, op basis van handtekeningen, de periodes van de commandanten achterhalen. Op de kaarten van 7, 8, 9 en 10 september staat voorop "Geene" en wordt verwezen naar de eerste kaart van 30 augustus. De naam van Klarenbeek komt niet in die dagrapporten voor. De achterzijde bevat "Dienst-Meldingen" met de "Gang van Dienst" als "normaal". Er waren negen burgers en vier militairen in dienst als personeel, vermoedelijk exclusief zij die vrij hadden en gaat het om negen van de dertien burgerpersoneelsleden. Aangezien de eigen keuken nog niet klaar was, kwam het eten uit de Rijkskeuken te Zaandam. Een kaart van 28 juni 1946 vermeldde dat het eten uit de keuken van het interneringskamp zelf kwam.
Er worden alleen functies en rangen genoemd en geen persoonsnamen. Er worden contractnummers gebruikt, maar de contracten zelf zijn niet aangetroffen. Voor het Troependetachement werd met nummer 1 begonnen. Was een eerdere administratie met persoonsnamen niet volgens de procedure, om rond 9 september opnieuw te beginnen met contractnummers? - inv.nr. 824, Dagboek van de commandant over de periode 30 augustus - 23 november 1945. De laatste vermelding in het dagboek is op 22 november 1945 over een vierdaags verlof van Kapitein N.C. Wulffraat met een vermelding dat een 1e Luitenant waarnemend commandant is. Nicolaas Cornelis Wulffraat (*1896) werd in 1915 beroepsmilitair, actief dienend in de Meidagen 1940, bij de Binnenlandse Strijdkrachten Gewest 12 Haarlem in 1944-1945, het Militair Gezag en vanaf 28 november in Indië gediend. Het interneringskamp moet zodoende meerdere commandanten hebben gehad, waarvan Wulffraat de eerste moet zijn geweest. Er zijn twee moeilijk leesbare handtekeningen van andere commandanten op de stukken gezien.
De belangrijkste conclusie is dat het kamp bestaan heeft van 30 augustus 1945 tot en met 4 mei 1946. De vijf mappen van het Militair Gezag bevatten helaas geen enkele informatie over Klarenbeek. Dat is best opvallend en vreemd aangezien drie mappen wel degelijk gedetineerden noemen. Als iets niet is opgeschreven, dan wil dat niet zeggen dat het niet gebeurd is. Mogelijk viel het verhoren van gevangenen onder een andere eenheid zoals het troependetachement, met een eigen commandant waar het dagboek niet van bewaard is gebleven? In ieder geval is duidelijk dat de dagboeken en dergelijke incompleet zijn. Wel heeft dit MG archief veel nieuwe informatie over het interneringskamp zelf opgeleverd. Voor zover bekend is dit het enige fort dat door het Militair Gezag als interneringskamp werd gebruikt. Dan nog een ander archief over de kampen voor politieke delinquenten. Het Centraal Archief van de Bijzondere Rechtspleging (CABR) bevat mappen van verdachte Nederlanders, is sinds 2000 raadpleegbaar en momenteel heel populair. Omdat het door een kabinetsbesluit nog beperkt openbaar en niet online in te zien is, is de studiezaal vaak twee maanden vooruit volgeboekt middels het reserveringssysteem uit de corona-tijd. Maar van het Directoraat-Generaal voor de Bijzondere Rechtspleging bestaan ook openbare archieven over het personeel en de kampen. Dat archief is ook even geraadpleegd (NL-HaNA 2.09.08). De map van het "Kamp van Bewaring 'Fort benoorden Purmerend'", dat gelijktijdig met het Interneringskamp van de Grensbewaking bestond, bevat alleen financiële stukken (facturen) en niets over gevangenen, laat staan over hun overlijden. 'Het Geldkist Mysterie' in Nieuwsbrief 169 (2004)
|
Purmerends politieke delinquentTekst en foto's: René Ros. De archiefstukken van het Militair Gezag leverden geen informatie over Klarenbeek op. In dit artikel gaan we zoeken in strafdossiers van personen, in het Centraal Archief van de Bijzondere Rechtspleging. Klarenbeek zat immers als politieke delinquent op een fort opgesloten, omdat hij verdacht werd van samenwerking met de vijand.
Op 2 juli en 10 september 1945 werden door drie rechercheurs van de Politieke Opsporingsdienst (P.O.D.), District Waterland twee proces-verbalen opgesteld. In de eerste komen vooral getuigen uit Purmerend voor, in de tweede uit Amsterdam. Klarenbeek was varkenshandelaar in Purmerend en fokte en gokte op renpaarden. Hij heeft in het station gewoond, maar woonde met zijn gezin op de Amstelveenseweg 91 II in Amsterdam Drie getuigen waren zelf gedetineerd op Fort bij Edam en Fort benoorden Purmerend. Van de acht getuigen waren er vijf die meenden dat Klarenbeek pro-Duits of Nationaal-socialistisch was. Een aantal wisten zeker dat hij N.S.B.-er was, één had dat van de kolenboer die extra veel kolen aan Klarenbeek leverde omdat dat een voordeel van N.S.B. lidmaatschap was. De Purmerendse getuigen noemden ook dat Klarenbeek hen of bekenden had laten merken dat hij wist wie er bij de Purmerendse ondergrondse zat. Hij zou ook vaak contact hebben gehad met Ortskommandant en commandant Wachtbataillon Walter Sendowski (*1911). Sendowski zou volgens een getuige hebben gezegd Klarenbeek te kennen en dat "Die wordt betaald", insinuerend dat hij een informant was. Een Amsterdamse getuige, de verhuurder van de woning in Amsterdam, had "een portret van Adolf Hitler op het radiotoestel zien staan". Wekelijks werd er "Nazi-lectuur" bezorgd, de Hakenkruisvlag heeft gewapperd en echtgenote en dochter(s) zijn gezien met N.S.B.-speldjes.
Dat hij geen N.S.B. lid was, was een leugen: in de map zit een foto van een "enquêteformulier lidmaatschap der N.S.B." op zijn naam, dat na zijn overlijden aan het dossier is toegevoegd. Opgegeven was dat hij en zijn echtgenote arisch waren. Hij was vanaf 21 juni 1940 lid en "Ik heb mij reeds in Februari als lid opgegeven maar door de toestand later ingeschreven". Met 'toestand' zal hij mobilisatie en de Duitse inval bedoeld hebben. Op basis van de getuigenissen en zijn verweer, werd hij "op Zaterdag 9 juni 1945 ingesloten in het bureau van politie te Purmerend" en op 3 augustus aangehouden en overgebracht naar het Fort benoorden Purmerend. "Nadat de 13 leden van de verzetsbeweging aan den Kanaaldijk waren gearresteerd, is hij naar de Duitschers gegaan om te trachten Willem van den Brink weer los te krijgen" verklaarden moeder, zus en broer van Van den Brink. Via Van den Brink wist Klarenbeek veel van de ondergrondse af, maar "Klarenbeek is geen verrader" en was "een edel mensch". Volgens hen ondersteunde Klarenbeek hun familie en anderen financieel en in natura. De arrestatie op 28 februari 1945 van dertien leden van de Binnenlandse Strijdkrachten (B.S.)*1 zou op last van Sendowski zijn gedaan. De P.O.D. had Sendowski hier graag nog over verhoord, maar hij zat in een krijgsgevangenkamp bij Wilhelmshaven en de geallieerden werkten niet mee. Een medewerker van de Politieke Recherche Afdeling (P.R.A.) was ervan overtuigd dat Klarenbeek de dertien had verraden en dat zullen meer aangenomen hebben. Geen enkele getuige beschuldigde hem van verraad, "verraden heeft" kwam vanuit de P.R.A. De slechte afloop van de arrestatie zal bijgedragen hebben aan de ernstige beschuldiging en een mogelijke vooringenomenheid.
De mappen bevatten ook onomstotelijk bewijs dat Klarenbeek op Fort benoorden Purmerend ingesloten was geweest, maar vooral dat hij naar Fort bij Spijkerboor werd overgebracht. Er zijn maar liefst drie briefjes gedateerd 7 september 1945, die drie stappen daartoe administratief bevestigen: Wulffraat was op dat moment de Commandant van het Interneringskamp Fort bij Spijkerboor en het is toch vreemd dat hij dit niet in zijn dagboek heeft genoteerd, alhoewel hij er duidelijk van op de hoogte was. Het door Belinfante genoemde onderzoek zou eens ingezien moeten worden, maar de bronvermelding is onvoldoende om het te vinden en het is wellicht zelfs ondertussen geschoond. "Aangezien verdachte zich 9 [sic] September 1945 door ophanging van het leven heeft beroofd, zijn van hem geen nadere verklaringen op te nemen. Verdachte staat bekend als zwendelaar en gokker." *1 boerderij Kanaaldijk 53, 1456 BG Wijdewormer; heden in een vervallen staat. Rozenoord Monument (Website monument-rozenoord.nl is verdwenen na raadpleging)
|
Tribunaal doet uitspraakTekst: René Ros. "SPOED! Weduwe verkeert in kommervolle omstandigheden. In opdracht van Hoofd PRA A'dam verzoek ik U deze zaak met voorrang te behandelen" werd op 3 september 1946 geschreven. Klarenbeek is dan bijna een jaar eerder overleden, maar daarmee eindigde de strafzaak niet en zou er nog een uitspraak volgen. Dat gebeurde pas in oktober 1947 en dit artikel is een samenvatting van de originele uitspraak met de opgelegde straf.
"BESCHULDIGD VAN:
Het tribunaal omschreef het zelf als: "door een of meerdere personen om het leven zou zijn gebracht of zelfmoord onder druk of misdragingen van de verhoorder of anderen heeft gepleegd". Het kon geen reden voor schadevergoeding zijn, vond het driekoppige tribunaal, omdat de familie geen bewijzen had gezocht en het niet aan het Tribunaal was om er onderzoek naar te doen. De uitspraak volgde op 27 oktober, waarin Klarenbeek schuldig werd bevonden. Als staf werd het verbeurd verklaren van 1.500 gulden (vergl. 20.000 euro) opgelegd. Een brief van de weduwe aan Koningin Wilhelmina met een verzoek om kwijtschelding van de verbeurdverklaring kwam ook in het dossier terecht. Opmerkelijk is dat het verraad van de 13 B.S.-ers helemaal niet aan bod kwam in de zitting en de uitspraak. Het kwam slechts zijdelings in een proces-verbaal voor, dus in die zin is het geen verrassing en werkte de rechtspraak in dat opzicht goed. Blijkbaar waren de bewijzen onvoldoende, in tegenstelling tot wat in ieder geval één medewerker van de P.R.A. vond. Zonder dat verraad waren de beschuldigingen niet ernstig en was hij als N.S.B.-er zonder andere misdragingen een van de 'dertien in een dozijn'.
|
Ander verraadTekst: René Ros. Van Berge noemde in de interviews de persoon die volgens hem wél de 13 B.S.-ers had verraden. Het zou mooi zijn als duidelijk wordt of bekend is wie het verraad wél heeft gepleegd. Daartoe werd toch nog een ander CABR-dossier aangevraagd en met vriendelijke medewerking van het Nationaal Archief kon dat met spoed ingezien worden om de deadline te halen. En weer werden teksten overgetypt.
Het vijf tot zes centimeter dikke pakket papier is relatief veel, zodat het al meteen een 'zwaar geval' leek. Bovenop de stapel lag een paspoort met de foto's van Sijmon Bakker en Martha Kooiman, getrouwd in 1925. Een paar velletjes verder stond: "Ondergetekende Sijmon Bakker, wonende te Purmerend Koemarkt Café "Wilhelmina"". Het is dus zeker het dossier van de persoon die Van Berge bedoelde. Beroep "veehandelaar, café-logement" zodat hij ook een collega/concurrent en vermoedelijk bekende van Klarenbeek was. Opmerkelijk dat hij de naam van zijn café niet heeft gewijzigd. Na alle pagina's doorgebladerd te hebben, was de conclusie dat het verraad van de 13 B.S.-ers er niet in wordt genoemd, zodat Bakker hen niet heeft verraden óf (onwaarschijnlijk) er niet voor is vervolgd. Hij is wel vervolgd voor een ander verraad en kreeg daarvoor de doodstraf opgelegd. De informatie van Van Berge was op dit punt dus niet juist. Toch is het nuttig om meer over Sijmon Bakker en zijn verraad te publiceren, om duidelijk te laten zien dat het niet is waar Klarenbeek van werd beschuldigd.
Op 4 augustus werd Dirk Ubbels (*1894), niet actief in het verzet maar financieel ondersteuner, bij zijn voordeur doodgeschoten. Hetzelfde overkwam Johannes Kolijn (*1888), ambtenaar Rijksbelastingen en geen verzetsman, die de volgende dag 2.00 uur in het Stadsziekenhuis aan zijn verwondingen overleed. Deze moorden staan te boek onder de naam 'Aktion Silbertanne'. De naam van Ubbels komt niet voor op het oorlogsmonument in Middenbeemster, vm. gemeente Beemster. Kolijn wordt wel genoemd op het monument op de Kaasmarkt te Purmerend. In het proces-verbaal dat de politie op moest stellen wordt een kenteken genoemd, dat aan een centrale Duitse organisatie in Den Haag toebehoorde. Uiteraard volgde daarop "welk nummer ongetwijfeld valsch is". Een Opperwachtmeester der Staatspolitie liet schriftelijk weten het kenteken in Amsterdam gezien te hebben, een zwarte Opel met een bestuurder in SD-uniform. Dat was niet de bedoeling en deze tekst werd erbij getypt: "Op 7 Augustus deelde bovengenoemde verbalisant mede, dat hij zich in de auto had vergist en de in zijn proces-verbaal vermelde gegevens niet juist, dus onbruikbaar zijn?"
In hetzelfde proces-verbaal verklaarde Bakker zelf daarover: "Wel ben ik eens loslippig geweest tegen een paar Gestapo-agenten. Zij vroegen mij of ik hun niet een paar namen kon geven van ondergrondsch werkenden en zware anti N.S.B. menschen. Ik heb hun toen de namen opgegeven van den Heer Colijn en van Dr. van Keulen. Colijn is toen vermoord. Daar heb ik veel spijt van. Ik heb geen eed van trouw aan Mussert afgelegd. Bij de bevolking te Purmerend sta ik niet ongunstig bekend." en "Zoowel mijn vrouw als ik zijn hier onschuldig in gelopen." En inderdaad zitter er ook een aantal brieven in het dossier, van mensen die positief getuigen over Bakker en zijn vrouw en dit nooit van hen verwacht hadden.
Het vonnis werd op 9 november 1945 uitgesproken met als algemene aanklacht "gedurende de tijd van de huidige oorlog opzettelijk een ander blootstellen aan enige maatregel door of vanwege de vijand welk feit de dood tengevolge heeft gehad". Bakker kreeg de doodstraf opgelegd, zijn vrouw een levenslange gevangenisstraf. Het NIOD bleek een foto van het echtpaar in het Bijzonder Gerechtshof te hebben (zie foto rechts, vermoedelijk Herengracht 466 Amsterdam). In maart 1946 werd het hoger beroep in cassatie verworpen en bleef de doodstraf gehandhaafd. Maar in augustus kreeg hij gratie van de Koningin, waarbij de straf werd omgezet in levenslange gevangenisstraf. Vermoedelijk werd toen ook de straf van zijn vrouw verminderd tot, een in een ander document genoemde, vijf jaar gevangenisstraf. De kinderen schreven in december 1946 een brief aan de Koningin om vrijlating van hun moeder te vragen. Wanneer ze zijn vrij gekomen, wordt uit de geraadpleegde map niet duidelijk. Sijmon Bakker overleed in 1981 in Purmerend, 81 jaar oud, en zijn vrouw Martha Kooiman in 1986. Bij Maarten Kuiper werd de doodstraf wél uitgevoerd, hij werd in 1948 geëxecuteerd op "Fort Bijlmer". De salvo's werden gehoord door wachter Kruishaar. Zijn zoon reed soms in de lege arrestantenwagen mee naar Amsterdam. Of de 13 B.S.-ers zijn verraden en door wie, is nog steeds niet duidelijk. Er wordt een naam genoemd en die persoon is door het verzet geliquideerd. Sectorpark Ouderkerk, Afdeling Munitie (vh. Fort in de Laander en Westbijlmer)
|
Conclusies en verder?Tekst: René Ros. Welke conclusies kunnen we uit de gevonden archiefstukken trekken? Is er iets zinnigs te zeggen over waar, wanneer, hoe en waarom Klarenbeek is overleden?
Datum en tijd: 10 september 1945, 4:30 VM. Oorzaak: Dood door schuld, overlijden door risicovol gedrag van een ander. Tenzij Klarenbeek zwaar depressief was, had hij weinig redenen voor zelfmoord. Zijn zaak stond er niet slecht voor, immers in het eerste proces-verbaal was het verraad slechts zijdelings genoemd, zonder bewijs of getuigenverklaringen. En er was zelfs nog geen papieren bewijs dat hij N.S.B.-lid was geweest, wat hij dan ook ontkende. De twee maanden op het politiebureau (of H.B.S. schoolgebouw) en vooral de maand op Fort benoorden Purmerend moeten met alle mishandelingen zeker zwaar zijn geweest. Maar het was te doorstaan, pogingen tot zelfmoord kwamen er niet vaak voor en dodelijke slachtoffers zijn niet bekend. En als een verhoor onmenselijk zwaar is, heb je dan nog voldoende regie om zelfmoord te plegen? De bewaker die op Fort benoorden Purmerend tegen Van Berge vertelde over de dood van Klarenbeek, zal dat ook niet uit eigen ervaring hebben kunnen doen. Hij was immers van de P.O.D. en Klarenbeek overleed in de handen van de Grensbewaking. Het regime op het fort was al zodanig ("Duitsche methoden") dat gevangenen er niet extra bang mee gemaakt zullen zijn. Het was voor de bewaker zelfs onverstandig om dit gedetailleerd te vertellen, als zelfmoord de officiële doodsoorzaak was. Ik vermoed dat het de waarheid was, dat als een sensatie onder de bewakers rondging. Mogelijk heeft de familie hetzelfde verhaal op een andere manier vernomen. Het eigenaardige aan het hele verhaal rond het overlijden van Klarenbeek is, dat hij vanuit de P.O.D. (Ministerie van Justitie) aan de Dienst der Grensbewaking (Ministerie van Oorlog) werd overgedragen. Terwijl de taak van de grensbewaking (Grensvak West) was om de zee- en luchthavens in het westen te controleren. En "politiek onbetrouwbare Nederlanders" die de grens over wilden, te kunnen interneren in kampen zoals Fort bij Spijkerboor. Maar Klarenbeek was gewoon in Purmerend door de P.O.D. gearresteerd, niet bij het passeren van een landsgrens!?
Na drie archiefbezoeken à €45, twee bezoeken aan Purmerend en ongeveer tien dagdelen schrijven van 6.800 woorden, sluiten we deze nieuwsbrief over Ko Klarenbeek af. Maar niet zonder te melden dat het boek 'Fout en niet goed' (2009) door Koos Groen in een overgenomen lijst het aantal van twee dodelijke slachtoffers op Fort bij Spijkerboor (pagina 283) noemt. Dit was al vermeld in het artikel 'Goed en nog beter, over foute Nederlanders' in Nieuwsbrief 349 (2010). Over het andere sterfgeval is mij, op het moment van schrijven, geen enkele aanwijzing bekend die ons naar de identiteit en archiefstukken kan leiden. Dat geldt ook voor twee overledenen op Fort bij Penningsveer. Van de overlijdensakten in 1945 en 1946 van de Beemster is gekeken (grotendeels automatisch na digitalisering van een lijst) of voor die namen een CABR-dossier bestaat, helaas zonder resultaten. Wellicht als het CABR-archief volledig doorzoekbaar wordt, dat we achter de identiteit van het tweede slachtoffer kunnen komen? In de studiezaal van het Nationaal Archief staan momenteel een aantal computers die al voor een dergelijke zoekactie gebruikt kunnen worden. Waarbij 'zelfmoord Klarenbeek' (en variaties) maar ook eerder letterlijke overgetypte teksten geen resultaten opleverden, vermoedelijk omdat nog niet alles is gedigitaliseerd. Wel werden een aantal mappen gevonden van personen die geïnterneerd waren op Fort bij Spijkerboor, zowel in mei 1940 als 1945-1947. Ook is er een poging tot zelfmoord op dat fort gevonden. We wachten nog even totdat het CABR-archief volledig gedigitaliseerd en openbaar is, voordat we hier dieper in duiken. Het zal geen verrassing zijn dat de eerder geschreven biografie over Klarenbeek op meerdere punten onjuist is gebleken en de achterhaalde informatie is uiteraard door ons aangepast. Aan bijna elke zin was wat te verbeteren, behalve dat hij op Fort bij Spijkerboor overleed omdat dat altijd al klopte. Ook in de pagina van Fort bij Spijkerboor en de bijbehorende historische kalender zijn verbeteringen gemaakt. Er van uit gaande dat de archiefstukken misschien niet compleet zijn, maar verder wel in grote lijnen de waarheid vertellen. Overigens werd Klarenbeek in 1906 aangewezen voor de militieplicht, maar verdere gegevens zijn niet gevonden waaronder op welke forten hij al eerder was geweest. Waar en wanneer Klarenbeek is begraven is niet bekend, evenals of het graf nog bestaat. Hoe dan ook, hij was geen oorlogsslachtoffer maar wel een slachtoffer van de oorlog. Voor de familie was zijn overlijden bovendien niet de enige crisis waar ze als consequentie van de oorlog mee te maken had en heeft. Fort bij Edam
|
|
Deze nieuwsbrief is een uitgave van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam. De redacteurs en auteurs aanvaarden geen aansprakelijkheid, op welke wijze ontstaan, door het gebruik van de inhoud van de website, nieuwsbrief of andere publicatie, door welke persoon en voor welk doel dan ook. Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden op deze website / nieuwsbrief te achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/haar materiaal zonder voorafgaande toestemming hier is gebruikt, verzoeken wij om zich tot ons te wenden. Bij gebruik als bron voor publicaties en andere uitingen is bronvermelding verplicht en tevens wordt deskundige begeleiding, door bijvoorbeeld de redacteur of auteur, aanbevolen. In de nieuwsbrieven weergegeven meningen zijn een deel van een column of strikt persoonlijk tenzij expliciet anders is aangegeven. 'Majoor Van Hall' en 'Soldaat Troelstra' zijn fictieve militairen uit het verleden die dienen als pseudoniemen voor verschillende personen. Activiteiten zoals rondleidingen worden mogelijk door andere partijen georganiseerd en de verantwoordelijkheid voor inhoud, uitvoering e.d. ligt geheel bij de betreffende partij. De inhoud van een nieuwsbrief wordt na publicatie niet meer gewijzigd en kan later onjuist zijn gebleken of niet meer van toepassing zijn. De auteursrechten berusten bij René G.A. Ros tenzij anders is aangegeven. |
Nieuwsbrief 560
De verwerving van de groepsfoto "Grensbewaking Interneeringskamp Fort bij Spijkerboor" in begin 2024, met 45 personen in militair uniform, was de eerste stap (zie foto rechts). Naar aanleiding daarvan werd meer informatie gevonden in de geschiedschrijving van het Militair Gezag (M.G.), waaronder de Dienst der Grensbewaking viel.
Van Berge vertelde als tijdgetuige vrijwel hetzelfde als Belinfante schreef, maar wist de datum niet meer en voegde toe wat hij gehoord had over de wijze van overlijden. In het tweede interview met Van Berge heb ik hem laten weten dat het overlijden van Klarenbeek al bekend was, hetgeen in de geluidsopnamen en transcripties van 71.000 woorden is terug te vinden.
Het archief van het Militair Gezag Zuid-Holland (NL-HaNA 3.09.34) is in november 2024 openbaar beschikbaar gekomen en bevat vijf mappen over het Interneringskamp Fort bij Spijkerboor in de periode 1945-1946. Laten we die per stuk onder nummer en titel doornemen en zien wat we daarin tegen komen:
- inv.nr. 823, Journaal over de periode 11[sic] september - 31 december 1945, 1945.
- inv.nr. 825, Agenda's, Ingekomen en doorslagen van uitgaande stukken, 1945-1946.
De laatste hoop was gevestigd op de drie mappen op naam van Jacobus Theodorus Klarenbeek, geboren 22 juni 1887. Het is een beperkt openbaar archief waarvoor toestemming vooraf niet meer nodig is, maar fotograferen van de stukken nog niet is toegestaan. Daarom zijn er geen foto's van de archiefstukken bij dit artikel.
Klarenbeek erkende dat hij contact had met Sendowski vanwege onder andere het verlengen van zijn fietsvergunning en het wonen in een deel van het stationsgebouw van Purmerend. Maar hij ontkende dat hij namen van verzetsmensen tegen Sendowski of anderen heeft genoemd, dat hij pro-Duits was of lid van de N.S.B. Wel gaf hij toe een half jaar lid van het "Agrarisch Front" te zijn geweest, vanwege een betrekking bij het abattoir. Vermoedelijk ten gunste van hemzelf, zei hij dat hij als varkenshandelaar zwart gehandeld had.
Na de arrestatie werden deze dertien, waaronder Willem van den Brink, in het Huis van Bewaring aan de Weteringschans in Amsterdam ingesloten. Op 8 maart 1945 werden in ieder geval elf*2 van hen, als represaille-maatregel voor de aanslag op de Duitse politiechef Hanns Rauter bij Woeste Hoeve, aan de Amsteldijk in Amsterdam geëxecuteerd. Hun namen staan op het Rozenoord Monument, eerder bij de bewuste locatie aan de voet van de Rozenoordbrug van de A-10 Zuid over de Amstel. Maar sinds 2015 is er een nieuw monument in het Amstelpark (zie foto rechtsboven). De volgens getuigen door Klarenbeek genoemde namen van verzetsmensen kwamen niet op de slachtofferlijst van die dag voor.
De zitting van de 4e Kamer van het Tribunaal te Amsterdam vond op maandag 13 oktober 1947 plaats. Mr. E.M.J. Minderop was de bijzondere vertegenwoordiger (advocaat) van Klarenbeek en feitelijk van zijn erfgenamen. Klarenbeek werd formeel van drie zaken beschuldigd en het is het beste om dat letterlijk hier over te nemen:
De vertegenwoordiger erkende de feitelijke juistheid van wat ten laste werd gelegd. Hij merkte wel op dat het portret en de vlag op aandringen van een van zijn dochters was, die een relatie met een Duitser had. Ook uitte hij een beschuldiging over de oorzaak van Klarenbeek's overlijden, die niet inhoudelijk in de uitspraak is opgenomen. Het zal dezelfde beschuldiging zijn waardoor de familie in het overlijdensbericht de woorden "ongelukkig ongeval" gebruikte.
Van Berge zei in het interview dat van het verraad "Slikkie Bakker die café Wilhelmina in Purmerend, algemeen bekend, en zijn vrouw van werden beschuldigd". Dat zal het gerucht zijn dat in Purmerend en omgeving rondging, tot verbazing van een aantal mensen zoals we zo zullen lezen. 'Slikkie' zal de bijnaam zijn en daar gaan we hem niet mee in het archief vinden. Van de 44 treffers was er één 'S. Bakker' uit Ilpendam. Dat bood goede kansen, dus dossier inzien en eerst kijken of genoemd werd dat hij de uitbater van Café Wilhelmina was.
De aanleiding was de overval door het verzet op het distributiekantoor in Purmerend op 1 augustus 1944, om distributiebonnen te verkrijgen. Als represaille moesten van Hanns Rauter enkele verzetsmensen geliquideerd worden, vermeende verzetsmensen want de rechtspraak kwam er niet meer aan te pas. De liquidaties in Purmerend werden door de Sicherheitsdienst Amsterdam uitgevoerd, onder leiding van Maarten Kuiper (1895-1948).
Maarten Kuiper verklaarde na de bevrijding in een proces-verbaal van de P.O.D.: "Toen wij bij Siem Bakker alsmede bij van der Kuur [(burgemeester Beemster)] om inlichtingen en namen kwamen, hebben wij hun niet verteld, dat ze door ons zouden worden doodgeschoten, alhoewel zij wel konden begrijpen, dat de door hen aan ons genoemde personen aan vervolging of arrestatie werden blootgesteld, daar zoowel Bakker en zijn vrouw als van der Kuur wisten dat we van de S.D. waren. Wel heeft Siem Bakker een keer tegen mij gezegd: "Jullie moest er eens een zoodje van kapotschieten". Met dit zoodje bedoelde hij natuurlijk onze tegenstanders. In totaal ben ik ongeveer drie of vier keer bij Siem Bakker geweest, doch slechts een keer heeft zijn vrouw ons inlichtingen verschaft, n.l. op 2 Augustus 1944"
Bakker was op 10 mei 1945 door de B.S. thuis aangehouden en in het Bewaringsgebouw Purmerend gedetineerd. Later heeft hij op Fort benoorden Purmerend (augustus 1945), in de Cellenbarakken te Scheveningen (1946) en in de Gevangenis Leeuwarden (1950) gezeten. Zijn vrouw werd op 14 juli 1945 op Fort bij Edam "in bewaring gesteld".
Locatie: Fort bij Spijkerboor