Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 407

Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam
15de jaargang, nummer 407, 13 maart 2013

Een nieuwsbrief van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam met informatie over militair erfgoed in de regio Groot-Amsterdam.
https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

• Inleiding
• Dienstberichten
• Grenspaal O12 aan het oog onttrokken - De Ronde Venen
• Dagexcursie Stelling van Amsterdam 2013 (H) - Aalsmeer, Uithoorn, De Ronde Venen
• Douwe Pijl - Venray (L.) e.a.
• En nu verder...
• Online bronnen
• De vijf archiefwetten
• Kanonnier Couenberg - Aalsmeer, Haarlemmermeer

Inleiding

Beste lezer,

De lentekriebels beginnen weer; mensen melden zich weer aan voor de nieuwsbrief. En enkele grenspaalzoekers willen naar buiten en met hun verslag beginnen we deze nieuwsbrief.
Als tweede artikel een laatste oproep voor de dagexcursie. Vervolgens over een geheel ander historisch onderzoek dat ik de afgelopen maanden heb uitgevoerd. Met aansluitend een bespiegeling over uitdaging, bekwamen en ontwikkelen.
Ook wil ik wat aandacht schenken aan vier online bronnen en de vierde archiefwet. Maar het klapstuk is het verhaal over hoe ik Kanonnier Couenberg op het spoor ben gekomen.

Lees deze nieuwsbrief op: https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/2013/nieuwsbrief-407/
Overig kort nieuws op het Stelling Forum: https://forum.stelling-amsterdam.nl/
Reageren kan door het contact-formulier te gebruiken. Openbaar reageren met een artikel is ook mogelijk.

De volgende nieuwsbrief zal waarschijnlijk op 17 april verschijnen. Bijdragen graag ruim van tevoren toezenden.

Veel leesplezier!
René Ros

Tip: houd de cursor boven elke afbeelding om een beschrijving te zien.

Dienstberichten

Dank aan Stichting Fort bij Edam voor hun donatie voor 2013! Alvast succes met het aanstaande seizoen gewenst!
Stichting Fort bij Edam
Sponsors
Doneren

De dag-excursie is volgeboekt! Nieuwe aanmeldingen worden op de wachtlijst geplaatst en bij voldoende aanmeldingen wordt een extra personenbusje gehuurd. Ook komen er nog plaatsen vrij door afmeldingen of niet op tijd betalen van andere deelnemers.
Dagexcursie Stelling van Amsterdam 2013

Het Twitter-account van deze website heeft nu ruim 200 volgers en op Facebook bijna 100 keer 'geliked'. Indien ook u van Twitter en/of Facebook gebruik maakt bent u van harte welkom om te Volgen of te Liken om kort nieuws en wetenswaardigheden te ontvangen.
Twitter @FortenAmsterdam
Facebook FortenAmsterdam

Op 14 februari jl. vond, bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort, het kleurhistorisch platform plaats. Een gevarieerde groep sprak naar aanleiding van Fort benoorden Spaarndam over schilderingen, tekeningen, teksten, schetsen en graffiti in van oorsprong ongeklimatiseerde militaire gebouwen. Zodra er een verslag verschijnt zal er hier uitgebreider op in gegaan worden.
Opvallend was dat de discussie vrij snel op beroeps versus vrijwilligers kwam. De beroeps concludeerden o.a. dat vrijwilligers met goede begeleiding veel waard zijn. En dat er een verschil in vrijwilligers is waarbij sommige geen verschil zien in bouwmaterialen terwijl anderen meer weten dan een professor.
Enkele voorbeelden van Schilderingen

Eind 2012 heb ik als Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam een aanvraag bij Natuurmonumenten ingediend om een van de gebruikers van Fort bij Abcoude te mogen worden. Dat is helaas afgewezen maar ik hoop dat er toch op een of een ander fort nog eens een ruimte beschikbaar komt.

Weer veel gaande rond Fort benoorden Spaarndam en de vijf gemeenten die betrokken zijn bij het Recreatieschap Spaarnwoude. Vertrouwen in de overheid nam er al niet door toe maar nu moet het toch wel snel dalen. Zie voor een behoorlijk overzicht van nieuws en opinie de (gelukkig?) niet objectieve website van Stichting Natuurbehoud Fort Benoorden Spaarndam.
Stichting Natuurbehoud Fort Benoorden Spaarndam

Grenspaal O12 aan het oog onttrokken

Tekst en foto: Alex Wijsman.

De weersomstandigheden voor 5 maart waren prima. Vanwege de stralende zon, de immens mooie blauwe lucht en een temperatuur van iets boven de twee cijfers moet het bij iedereen gaan kriebelen. Dat is het ultieme voorjaarsgevoel. Martijn Biesmans en ikzelf wilden er op uit. Op pad en de natuur in.

Al deze ingrediënten nodigden ons uit om een fikse wandeling te maken en daarbij een inspectietocht naar Fort aan de Winkel te ondernemen. Alle benodigde informatiemateriaal hadden we reeds van René Ros ontvangen, zodat we helemaal op de hoogte zijn welke palen er zich rond het fort zouden moeten bevinden.
Onze veldtocht begint bij het NS-station van Weesp en via het kronkelende riviertje Het Gein arriveerden we bij het Aardwerk Gein-Noord. Alle hardstenen en betonnen palen hebben de winterse omstandigheden doorstaan en pronken nu in het voorjaarszonnetje.
Via Abcoude struinen we door naar Fort aan de Winkel, gelegen aan het gelijknamige slingerende riviertje Winkel, op een steenworp afstand van de drukbereden snelweg A2.

Hier begint onze inspectie. Grenspaal O2 hebben we direct gevonden en staat met een stuk prikkeldraad aan een hekwerk vastgebonden. Of omgekeerd.
Via een nieuw trapje dalen we het talud af. Een smalle plank brengt ons in het weiland. Een eindje verder staat paal O1 midden in het water. Daarna keren we terug naar de weg en volgen deze in westelijke richting. Martijn is een liefhebber van ‘lopen over gras’ en verdwijnt het groengebied in. Ik blijf vanaf de rijweg de route volgen. Daarbij hebben we vanaf twee kanten een goed uitzicht.
Dan stuiten we op een paal. Een paal die niet in de eerder verstrekte gegevens is opgenomen. De paal draagt het nummer O12 en is gecamoufleerd door struiken en bomen, waardoor de paal aan het oog van ieder is onttrokken.
Een prachtige vondst en we zijn zeer verrukt. Dit betekent dat ik over een hek van prikkeldraad moet klimmen om op de bewuste plek te komen. Ter hoogte van een boerderij trekken we het land in en treffen daar de bekende palen O14, O15 en O17 aan. We blijven nog even ronddolen, maar met deze serie moeten we het toch echt doen.

Om het nuttige met het aangename te verenigen gaan we door met onze voettocht en wandelen via Stokkelaarsbrug, Ouderkerk aan de Amstel, Amsterdam-Zuidoost, Duivendrecht naar Diemen. Hier staat ruim 30 km op onze teller en dat vinden we voor vandaag welletjes.

Fort aan de Winkel
Batterijen aan het Gein

Dagexcursie Stelling van Amsterdam 2013 (H)

Op zaterdag 20 april zal -nadat vorig jaar was overgeslagen- voor de twaalfde keer de geheel verzorgde, unieke dagexcursie naar een deel van de Stelling van Amsterdam plaatsvinden.

Het doel van de excursie is om forten te bezoeken die normaal niet of nauwelijks toegankelijk zijn en waar mogelijk vrij rond te wandelen.
Tevens een prachtige gelegenheid om elkaar weer te zien of kennis te maken met degenen die we kennen van de website, van vorige excursies en anderen die zich betrokken voelen bij de Stelling.

We bezoeken een zestal forten in het Zuidfront, van Aalsmeer tot en met Botshol tijdens een rondrit door het gebied. De dag begint om 10.00 uur bij Fort bij Aalsmeer en duurt tot ongeveer 17.30 uur wanneer je weer bij het startpunt terugkeren.
De kosten van het dagprogramma bedragen slechts €49,50 p.p. waarin vervoer in personenbusjes, entreekosten, koffie/thee, lunch en middagconsumptie zijn inbegrepen. Donateurs krijgen €5 korting.

U bent van harte welkom om deel te nemen en u kunt zich vanaf heden aanmelden!
Het aantal deelnemers is beperkt en door voorinschrijving door donateurs is een deel van de plaatsen al geboekt. Meer informatie en aanmelden op:

Dagexcursie Stelling van Amsterdam 2013

Douwe Pijl

Na eerdere bezoeken aan de erevelden in Rhenen, Loenen (Gld.) en Margraten bezocht ik in de zomer van 2012 de Duitse Militaire Begraafplaats bij Ysselsteyn in Limburg.
Een indrukwekkende grasvlakte met bijna 32.000 grafkruizen. De slechtheid van het regime in wiens naam ze vochten staat ook bij mij buiten kijf. Maar het merendeel van de begravenen zijn mensen die hun dienstplicht vervulden. De teksten van de nabestaanden op de klokken van het carillon benadrukken die menselijke kant het beste.

In Rhenen was het nog haalbaar om alle graven langs te lopen en de namen te lezen. Zeker in Ysselsteyn is dat onbegonnen werk. In de regelmaat van de grafkruizen vallen de afwijkingen op en willekeurig keek ik naar de namen en leeftijden op een aantal kruizen.
Bij één graf moest ik tweemaal kijken. Wat doet de Friese naam 'Douwe Pijl' daar? Het is toch een Duitse begraafplaats? Wat moet een Nederlander voor ernstigs gedaan hebben om hier begraven te liggen?
De nieuwsgierigheid was geprikkeld en een acht maanden durende zoektocht op het Internet en in archieven begon.

Het resultaat is een degelijk onderbouwde publicatie waarin duidelijk wordt dat het geen zware misdaden waren maar eerder toeval, overlijden op de verkeerde plaats en naamswijziging van de begraafplaats.
Het is geen unieke levensloop maar het geeft toch een bijzonder beeld van één leven in oorlogstijd waarvan de lezer de afloop bij voorbaat weet. Met dank aan ruim 20 personen en met name aan Jeroen van den Eijnde (directeur Nationaal Monument Kamp Vught) en Gerlof Langerijs (onderzoeker Tweede Wereldoorlog) voor hun bijdragen.
"René Ros is er op inventieve wijze en met een gedegen onderzoek in geslaagd de weg terug te vinden van een kruis op een Duitse begraafplaats naar de levensloop van iemand die door dik en dun het nationaal socialistische gedachtegoed trouw bleef."

De publicatie is te downloaden als PDF-bestand en omvat 46 geïllustreerde pagina's met bijlagen en eindnoten. Tevens is er een Google Earth bestand met de in de publicatie genoemde locaties.
Op verzoek van het NIOD en Nationaal Monument Kamp Vught is daar een afgedrukt exemplaar in hun bibliotheek te raadplegen.

Douwe Pijl. Het verhaal achter een graf bij Ysselsteyn (PDF download)
Google Earth bestand met de locaties
Bewaringskampen Politieke Delinquenten
'Ik zat gevangen in Fort benoorden Purmerend' in Nieuwsbrief 348

En nu verder...

Sorry, sorry. Ik heb het werk aan (voor?) de Stelling afgelopen jaar zwaar verslonst. Het plezier en de uitdaging zijn al een paar jaar weg. De laatste tijd kost het ook meer moeite om een nieuwsbrief te schrijven en samen te stellen. Ook veranderingen en drukte in de broodwinning met database-werk eisten meer tijd.

Uitdaging (challenge), bekwamen en ontwikkelen (mastery), doel (purpose) en een zinvolle bijdrage leveren (making a contribution) maar ook inspirerende mensen vond ik in het hierboven genoemde onderwerp 'Douwe Pijl'. Het onderwerp sloot mooi aan op mijn eerdere onderzoeken naar de 'politieke delinquenten' (een eufemisme voor landverraders) die in forten werden opgesloten. Gesterkt door de positieve reacties en een geheime inspirator wil ik op een andere manier onderzoek naar de Stelling gaan doen. Maar eerst nog een achterstand wegwerken...

Online bronnen

Een deel van de achterstand van het werk komt door een overvloed aan digitale online bronnen. Hieronder noem ik er vier waar ik mee ben bezig geweest en met welke redenen ik daar niet verder mee ga. Mocht iemand dieper deze bronnen in gaan en belangrijke nieuwe informatie vinden, dan biedt deze nieuwsbrief uiteraard de mogelijkheid om dat te delen met andere geïnteresseerden.

In 2006 voerde de Koninklijke Bibliotheek een pilot uit met het online plaatsen van een beperkte serie historische kranten. Wijlen Ron Erhardt heeft aan de hand van een lijst van trefwoorden daar veel interessante informatie over de Stelling en haar forten in gevonden. Toen bleek ook dat zoeken op trefwoord een ongelooflijke hoeveelheid informatie (en werk) opleverde.
Nu de hele collectie historische kranten beschikbaar is blijkt helemaal dat zoeken op trefwoorden veel te veel informatie zonder al te veel samenhang oplevert. Ik heb er dan ook voor gekozen, en al met succes toegepast, om het niet als eerste bron te gebruiken maar alleen als aanvulling op andere onderzoeken.
Historische kranten KB
Thema 'Forten in digitale kranten' in NIeuwsbrief 250

De Koninklijke Vereniging ter Beoefening van de Krijgswetenschap verzorgt sinds 1972 de uitgave van het tijdschrift Militaire Spectator namens het Ministerie van Defensie. Het tijdschrift verscheen in 1832 voor de eerste maal en ter ere van het 175-jaar bestaan werd de gehele uitgave gedigitaliseerd en online geplaatst.
Daarin vond ik 71 artikelen die iets met de Stelling van Amsterdam te maken hebben waaronder 31 met de vestingbegrotingen. Maar omdat de artikelen vooral niet-officiële opinies bevatten zijn ze naar mijn mening eerder een goed tijdbeeld dan betrouwbaar bronmateriaal. Behalve natuurlijk de overgenomen vestingbegrotingen waarin de voorgenomen werkzaamheden worden genoemd.
"...nu na de behandeling van de loopende vestingbegrooting de Stelling van Amsterdam door een kapitein van ons leger is gekenschetst als „eene verouderde waterlinie" en eene „modderstelling", die de vijand niet eens zoude behoeven in te nemen..." (Vestingbegroting 1901 en 1902, Militaire Spectator 1901)
Maar ook pareltjes als het artikel 'Een oude, doch belangrijke Nota betreffende ons verdedigingsstelsel' van W.E. van Dam van Isselt dat het geconcentreerde vestingstelsel en de 'Vesting Holland' al in 1836 door Van Merkes van Gendt werd geopperd. (Militaire Spectator 1915)
Cultureel Erfgoed van de KVBK en de Militaire Spectator
Koninklijke Vereniging ter Beoefening van de Krijgswetenschap

Een andere online bron zijn de parlementaire documenten uit de periode 1814 tot 1995 van de Eerste en Tweede Kamer, de Staten-Generaal. Ook hier geldt, ongeleid zoeken leidt tot weinig.
Martin Hilgers zocht gerichter en vond vier exemplaren 'Overzicht van hetgeen aan onderscheidene verdedigingswerken reeds gedaan is of nog te doen valt'. Feitelijk de gegevens van de bestekken (contracten) in tabelvorm, de uitgevoerde werkzaamheden. Beetje jammer dat ik het archief met bestekken al had uitgeplozen maar voor anderen kan het een heel mooie ingang tot of samenvatting van die archieven zijn. (Bovendien weet ik een nog betere bron, daar hoop ik binnenkort op terug te komen.)
De lijst van bedragen voor de gehele vestingbegroting (dus landelijk) kon ik wel voor vele jaren aanvullen. Tussen 1875 en 1923 werd er minimaal 55 miljoen gulden begroot en ik heb het idee dat ze de uitgaven toen wel beperkten tot wat ze mochten uitgeven. Het bedrag is vergelijkbaar met 620 miljoen hedendaagse euro's en dat is slechts 20% van de Amsterdamse Noord-Zuid metrolijn.
Staten-Generaal Digitaal

Leuke webtip, met dank aan Michel van Best, zijn de Sovjet kaarten van Nederland. Erg leuk om je woonplaats in het cyrillisch te zien. De forten staan summier aangegeven. En een blauwe band van Naarden tot de Biesbosch en langs de IJssel geeft aan tot waar ze verwachtte dat een inundatie opgezet kon worden...
Sovjet kaarten ca. 1985
'Russische kaarten van de Stelling van Amsterdam' op Stelling Forum

De vijf archiefwetten

Ze zijn niet geniaal of hilarisch maar sinds 1998 heb ik voor mezelf een vijftal 'archiefwetten' opgesteld. Vooral in de periode 1998-2003 heb ik heel veel archiefonderzoek gedaan.
Bij wijze van ludiek intermezzo in deze, vorige en volgende nieuwsbrieven steeds één 'archiefwet'.

Vierde archiefwet van Ros:
De meest belovende archiefstukken vind je vlak voor sluitingstijd.
(... en er is dan geen tijd meer om ze aan te vragen en te bekijken)

Elke archiefwet zal ik ook op het Stelling Forum, Twitter en Facebook plaatsen zodat je kan reageren of doorsturen.

'De vijf archiefwetten' op Stelling Forum
Forten Amsterdam Twitter
Forten Amsterdam Facebook

Kanonnier Couenberg

Met dank aan: Els Couenberg, Joop Couenberg en Cor Wagemakers.

Er zijn mensen van een bepaalde leeftijd die dingen opruimen. En er zijn mensen van een jongere leeftijd die dingen verzamelen.
Onlangs werd ik door Cor Wagemakers vereerd en vertrouwd met een doos boeken en documenten uit zijn tijd als secretaris van de Stichting Stelling van Amsterdam (1996-2007). Met bijvoorbeeld het lang gewenste 'Onderzoek naar de bouwkundige staat van de forten van de stelling van Amsterdam' uit 1995. Maar ook een aantal interessante documenten zoals een aanbevelingsbrief over mij aan Stichting Cultureel Erfgoed.

In de doos zat ook een exemplaar van het 'Herinneringsalbum Stelling van Amsterdam' uit 1916. In dit exemplaar staat voorin de naam 'L.J. Couenberg' en een adres in Heemstede. Het bevat een ongedateerde brief van de vinder en een losse foto (links afgebeeld).

Uit de brief blijkt dat het herinneringsalbum in een prullenbak in een verzorgingshuis in Bennebroek was aangetroffen. Via de website Graftombe.nl kon achterhaald worden dat in 1992 een Leonardus Johannes Couenberg was overleden. Waarschijnlijk was hij de zoon van de soldaat en bewaarde hij het herinneringsalbum van zijn vader.
Het kostte veertien jaar ervaring, vier dagen nadenken en één uur werk om vast te stellen dat de foto op de Oranje-Nassau Kazerne in Amsterdam is gemaakt. Daarmee werd het aannemelijk dat L.J. Couenberg sr. had gediend bij het 2e Regiment Vestingartillerie (2VgA) dat in die kazerne was gehuisvest.

Inderdaad vond ik zijn naam in de stamboeken en controlelijsten van 2VgA die bewaard worden in het Nationaal Archief in Den Haag. Zijn eerste opkomst voor de dienstplicht was 10 dagen na de algemene mobilisatie van de Eerste Wereldoorlog. Uiteindelijk zou zijn diensttijd bijna drieënhalf jaar duren en verbleef hij voornamelijk op Fort bij Kudelstaart. Hij maakte op Fort bij Aalsmeer de overgang naar de nieuwe luchtafweerafdeling mee.
Bovendien werden via de telefoongids twee nazaten gevonden die enige persoonlijke informatie bij konden dragen. Aan zijn familie vertelde Leo Couenberg met plezier smeuïge verhalen over zijn diensttijd. De vinder van het herinneringsalbum heb ik overigens ook gevonden en op de hoogte gebracht van het resultaat.

Met al deze informatie kon een biografie opgesteld worden dat toch weer een apart menselijk verhaal over de Stelling verteld.

Kanonnier Couenberg (Nieuw)
'Waar is deze oude foto gemaakt?' op Stelling Forum
Fort bij Kudelstaart
Fort bij Aalsmeer