Sluit [X]   
 

Fortwachter Pijl in 1933: "M.A. Pijl en 3 kd" met S.S. "Johan de Wit"...

© 1999-2024, René G.A. Ros
Laatst gewijzigd 29-1-2024

Donateur worden?

Nieuwsbrief

Nieuwsbrief 280

Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam
Thema: Patriotten
Nummer 280 (9de jaargang, 1 oktober 2007)

Een nieuwsbrief over militair erfgoed in de regio Groot-Amsterdam.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/>

Deze nieuwsbrief is, met illustraties, ook te vinden op:
<https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/>
Daar is ook informatie te vinden over deze nieuwsbrieven, het aanmelden en het archief.

Heb jij informatie die via deze nieuwsbrief aan ge-interesseerden gezonden kan worden? Of aanvullende informatie, tips e.d.? Stuur de informatie dan aan <e-mail adres vervangen door formulier>.

 

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

Hierboven staat achter de artikelen, indien van toepassing, welke gemeente het betreft.

 

Inleiding

Beste lezer,

Welkom bij deze thema-nieuwsbrief 'Patriotten' over de verdediging van Amsterdam tegen de Pruisen. Vandaag is het precies 220 jaar geleden dat de Pruisen de schansen aanvielen en overwonnen welke door de Patriotten waren aangelegd. Daarmee werd een bijna burgeroorlog in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden beëindigd.

De kiem voor deze nieuwsbrief en de nieuwe webpagina's werd in 1999 gelegd toen ik in het toenmalige Gemeentearchief Amsterdam medewerker Harry Nooitgedagt ontmoette tijdens archiefonderzoek naar de Stelling. Het bleek dat hij, tijdens zijn studie aan de Universiteit van Amsterdam, in 1987 en 1988 twee scripties had geschreven die hij me schonk. De eerste over de voorlopers van de Stelling van Amsterdam, de tweede met de titel "De verdediging van Amsterdam in 1787".
Divers authentiek bronnenmateriaal gebruikte hij voor die tweede scriptie maar tot zijn spijt was er weinig informatie over de verdediging. Toen was daar in voorjaar 2006 plots een bericht van Jaap van Welsen†, van Stichting Menno van Coehoorn, dat hij een boekwerkje uit 1789 had kunnen aankopen over posten die de Pruisische aanval moesten stoppen. Met beschrijvingen en kaart was het de gewenste aanvulling op de scriptie. Probleem was dat de tekst geheel in oud Duits was en deze naar het Nederlands vertaald moest worden (zie 'Een winters tijdsverdrijf in 1789 en 2007' hieronder).
Tijdens het onderzoek kon Ida Kemperman, gemeente-archivaris van Weesp en vriendin-van-de-nieuwsbrief, een van de originele boeken laten lezen die Nooitgedagt gebruikt heeft: "Pruissische Veldtogt in Holland, in 1787" door Th.P. von Pfau. Alhoewel nog niet de tijd gehad om het volledig te lezen, leverde het een aantal bruikbare aanvullingen op over de gehele expeditie.

De kiem had daarmee water gekregen en leidde, na ruim anderhalf jaar werken, tot een nieuw beknopt overzicht over de Patriottische posten op de website waarop deze nieuwsbrief de toelichting vormt. De posten vormen een voorloper van de Stelling en laten een stap in de ontwikkeling zien, onder andere de wijzigende afstand tot Amsterdam. Diverse locaties zijn later gebruikt voor andere verdedigingswerken. Ironisch is de post uit 1787 bij de Hartsveldsebrug bij Diemen (nu afrit Diemen/Watergraafsmeer van de A10) tegen de Pruisen, waar in 1943 hun opvolgers een bunker met anti-tankmuur bouwden.

Reageren op deze nieuwsbrief kan op het Stelling Forum: https://forum.stelling-amsterdam.nl/
De volgende nieuwsbrief zal waarschijnlijk op 10 oktober verschijnen.

René Ros

P.S. Om de teksten inzichtelijk te houden zijn de namen van gezagsdragers en militairen zo veel mogelijk vermeden.

 

Accessen

De Patriottische verdediging van Amsterdam beperkte zich tot het gebied ten zuiden van het IJ. Een methodiek zoeken om de posten op een begrijpelijke manier op de website in te delen, bleek ook perfect om te begrijpen waarom die posten op die locaties zijn aangelegd. Het boek van Schaikowsky uit 1789 noemt de posten in twee groepen en in twee richtingen: wel aangevallen van west naar oost, en niet aangevallen van oost naar west. De scriptie van Nooitgedagt uit 1988 noemt een negental landwegen die naar Amsterdam leidde en twee linies van posten.

De posten, inundaties en aanvalswegen, zoals genoemd in het boek uit 1789, werden eerst in de satellietfoto aangegeven als punten, vlakken en lijnen. Die inundaties zijn noodgedwongen schematisch omdat exact weergeven in de latere woonwijken van Amsterdam (West, -Zuid, -Zuid-Oost en -Oost) en Amstelveen erg tijdrovend zou zijn.
Vervolgens bleek dat er eigenlijk zeven water- en/of landwegen het inundatiegebied in voerden en als radialen naar/van Amsterdam liepen. Elk vormde een acces naar Amsterdam die bewaking behoefde. Voor het overzicht zijn de volgende radialen onderscheiden als accessen:
- Haarlem/Spaarndam - Halfweg
- Haarlem/Leiden - Haarlemmermeer
- Alphen aan den Rijn - Kudelstaart - Amstelveen
- Woerden - Uithoorn - Ouderkerk
- Utrecht - Abcoude
- 't Gooi - Weesp
- 't Gooi - Naarden - Muiden

De posten zijn daarom in een lijst per acces aangegeven. De bovenste post is het verst van Amsterdam, de onderste het dichtst bij. Op sommige accessen werden maar liefst vier posten achter elkaar aangelegd omdat de posten steeds verder van de stad nodig werden geacht. Op de weg vanuit Utrecht werd bij het acces Abcoude geen post aangelegd omdat de vesting Utrecht en vesting Nieuwersluis deze weg zuidelijker al afsloten.

Tevens waren er tussen deze radialen dwarsverbindingen zodat de aanvaller, na het overwinnen van een voorste post, de flank van een andere post kon bedreigen. In de meeste gevallen was hierin voorzien door ook op de wegen naar naastgelegen posten een batterij met versperringen op te richten. Deze batterijen komen ook in de overzichten per acces voor, maar springen iets in onder de post welke feitelijk het acces afsloot.
Voor de Pruisen moet dit aanvankelijk geleken hebben op een extra moeilijk kortste-weg-probleem waarbij ook de sterkte van de posten een rol speelde maar ze alleen de voorste posten konden verkennen.

Patriotten: <https://www.stelling-amsterdam.nl/bunkers/patriotten/> (NIEUW)

 

De opkomst en ondergang van de Patriotten

Willem V met vrouw en kinderenNadat de Nederlandse gewesten in 1568 in opstand waren gekomen tegen hun landsheer, de Spaanse koning Filips II (de Tachtigjarige oorlog 1568-1648) riepen zij in 1581 de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden uit. Onder opperbestuur van een stadhouder verwierf de republiek in de 17de-eeuw grote politieke en economische macht (de Gouden Eeuw).
Vanaf 1781 ontstond er een protest tegen stadhouder Willem V (1748-1806) en een ernstige tweespalt tussen behoudende Stadhouderlijken en hervormingsgezinden Patriotten, die het land op de rand van een burgeroorlog bracht.

Beide partijen waren niet inschikkelijk en door besluiteloosheid zag Willem V weinig mogelijkheden tot ordeherstel. Ofwel uit zijn vluchtplaats Nijmegen terugkeren naar Den Haag en herstel van zijn positie met hulp van de Stadhouderlijken. Ofwel buitenlandse militaire hulp.
Willem V voelde er niet voor naar Den Haag te gaan, maar wel zijn vrouw Wilhelmina van Pruisen. Op 28 juni werd ze bij Goejanverwellesluis tegengehouden en beklaagde zich bij haar broer Willem Frederik, Koning van Pruisen, over de aangedane belediging. Die eiste op 17 augustus om haar door te laten reizen. Pas op 8 september 1787 kreeg de Koning van Pruisen een onbevredigend antwoord. Hij herhaalde de eis met een ultimatum van vier dagen. En op 13 september trok een Pruisisch leger van 25.000 manschappen de grens over.

De noordelijke divisie was al op 16 september via de Veluwe in Hilversum en plunderde de huizen van Patriotten. De middelste en zuidelijke divisies trokken via Gouda naar Amsterdam en hadden op 24 september een eerste treffen voor Amstelveen.
De Staten van Holland raakten op 17 september verdeeld en een deel nodigde Willem V uit zijn functies in Den Haag te hernemen. De rest vertrok naar Amsterdam.
Ook Amsterdam raakte verdeeld tussen verdedigen en bemiddelen. Vanaf 23 september was er een wapenstilstand en werd een bemiddelingspoging gedaan. Maar volgens de Pruisen ging men door met het verbeteren van de verdediging. Deze verdediging van inundaties en posten werd door de Pruisische aanvaller zo hoog aangeslagen dat men onvoldoende slagkracht zou hebben voor frontale aanvallen en "de vijandelijke linie onoverwinbaar scheen".

Op 1 oktober, om zes uur 's ochtends gaf een kanonschot bij Amstelveen het sein tot de aanval. De hoofdaanval vond tegen de post bij Amstelveen plaats en door de omtrekkende beweging via het onbewaakte acces Haarlemmermeer, konden de posten bij Halfweg en Amstelveen in de rug aangevallen worden. Om te voorkomen dat de Patriotten zich op Amstelveen gingen concentreren, vonden onsuccesvolle nevenaanvallen plaats op de posten bij Ouderkerk, Duivendrecht en Diemen.
Die namiddag van 1 oktober werd een wapenstilstand overeengekomen en Amsterdam capituleerde op 10 oktober. Er was een eind gekomen aan een democratisch experiment van de Patriotten en aan een tijd van staatsgrepen en staatsrechtelijke wanorde.

Uitgebreider verhaal op Patriotten: <https://www.stelling-amsterdam.nl/bunkers/patriotten/> (NIEUW)
'De aanhouding van Wilhelmina van Pruisen door de Commissie van Defensie te Woerden 1787': <http://www.euronet.nl/users/temagm/wpruisen/wpruisen.html>

 

Weer die Daendels!

De patriotgezinde Gelderse plaats Hattum negeerde in 1786 een stadhouderlijk besluit over een raadsbenoeming. Een eerste gewapende strijd werd onvermijdelijk maar het Patriottische vrijkorps vluchtte voor de Stadhouderlijke troepen. Herman Willem Daendels was de 24-jarige raadskandidaat wiens benoeming door de stadhouder werd geblokkeerd.

In september 1787 voerde hij het bevel over de Gelderse brigade die op de post bij de Duivendrechtsebrug de toegang tot Amsterdam verdedigde. De post werd op 1 oktober frontaal aangevallen door Pruisische troepen maar de aanval werd afgeslagen (zie tekening bij inleiding).

Hij vluchtte naar Frankrijk en kwam in 1795 als generaal in het Franse leger terug. Hij werd bevelhebber in het Bataafse leger en speelde een voorname rol bij het bestrijden van de Engels-Russische landing in 1799. Samen met Ingenieur Kraijenhoff, studievriend van de "Harderwijksche hoogeschool" (zie biografie Kraijenhoff en Nieuwsbrief 222). In het Voermanmuseum in Hattem is een aparte vitrine gewijd aan de in 1818 overleden Daendels (zie foto links).

Het Rijksmuseum Amsterdam heeft een schilderij van Daendels:
<http://www.rijksmuseum.nl/aria/aria_encyclopedia/00064548?lang=nl>
Biografie Kraijenhoff: <https://www.stelling-amsterdam.nl/mensen/krayenhoff/>
Nieuwsbrief 222 over C.R.Th. baron Kraijenhoff: <https://www.stelling-amsterdam.nl/200-224/nieuwsbrief-222.htm>

 

Een winters tijdsverdrijf in 1789 en 2007

"Korte toelichting van alle schansen, welke tegen het einde van de maand september 1787 in de buurt van de beroemde stad Amsterdam zijn aangelegd, de daarop op de 1ste oktober onder aanvoering van de regerende heer hertog van Braunschweig, hoogvorstelijke Doorluchtigheid, voorgevallen Pruisische aanvallen, benevens de aldaar voorbereide onderwaterzettingen bij een hiertoe behorende nauwkeurig vervaardigde kaart."
Dat is de volledige titel in het Nederlands van een boekwerkje uit 1789 dat sinds enige tijd in het bezit is van de Stichting Menno van Coehoorn te Utrecht.

Het werd in 1789 geschreven door "C.G. von Schaikowsky, Eerste luitenant in dienst van Z.M. de Koning van Pruissen" om als winters tijdsverdrijf "een totaaloverzicht te geven van de merkwaardigste dagen in de Hollandse Veldtocht, waarbij de meeste aanvallen in de omgeving van de beroemde stad Amsterdam gebeurden en waardoor de onrust in de Republiek der Verenigde Nederlanden gelukkig onderdrukt werd".

Ook als winters tijdsverdrijf werd de oorspronkelijke, maar moeilijk leesbare, Duitstalige uitgave door René Dolfsma, Ron Erhardt†, Raymond Gaveel, Gerlof Langerijs, David Ross en Dirk Tang letterlijk hertaald van Duits schrift en woordelijk vertaald naar het Nederlands. Met voetnoten werden enkele toelichtingen op de tekst gegeven en fragmenten van de enige, uitvouwbare, kaart werden tussengevoegd. Met dankzegging aan alle betrokkenen, wordt de Nederlandstalige versie door Stichting Mega op de Publicaties pagina als te downloaden PDF-bestand aangeboden.

Stichting Mega publicaties: <http://www.stichting-mega.nl/publicaties/>

 

Inunderen, een hele kunst

In het verslag van de Pruisen komen twee alinea's voor over het inunderen door de Patriotten. We kunnen er nu gelukkig om lachen...

"De Binnenwegspolder, de Middelveldpolder en de Binnenpolder van Sloten en Sloterdijk waren slechts ondergelopen door het openzetten van de sluizen bij Osdorp en Sloten; de bedoeling was om deze laatste polder met behulp van een kleine sluis nabij Huis te Vraag aan de Sloterweg [nu begraafplaats Te Vraag nabij Hoofddorpplein te Amsterdam] en de niet ver daarvandaan gemaakte coupure te overstromen, deze laatste werd echter steeds 's nachts door de daar wonende boeren dichtgemaakt."

"Ook was men op onbezonnen wijze begonnen om de Haarlemmer Zeedijk niet ver van Sloterdijk [...] door te graven om de onderwaterzetting, rampzalig voor Holland, in een volledige vloed te veranderen, maar tot geluk van Amsterdam en het hele land werden de dolle gravers nog tijdig voor het volbrengen van hun werk door de patrouilles van de bereden burgerwacht tegengehouden."

 

Aanvallen, een andere kunst

In het artikel 'Uitermeersluis. Monument van de scheepvaart op het Gooi' uit 1993 van J.G. Constant komt deze anekdote voor:
"Op 18 september 1787 werd fort Uitermeer bijna als terloops overrompeld door een [Pruisische] luitenant, veertig ruiters en zestien scherpschutters. Eigenlijk was het een verkenningseenheid die de sterkte van het fort had moeten onderzoeken. Maar het bleek wel een overmacht: het fort was slechts bemand door een sergeant en zes soldaten. Echt paraat waren die ook niet; het regende die dag pijpenstelen en de verdedigers waren daarom maar gaan schuilen in een wachthuisje. De bewaking van de [fort]brug hadden ze overgelaten aan een boerenknecht. En omdat die geen heldenrol ambieerde, liet hij de brug terstond zakken nadat de Pruisische luitenant hem op krachtige wijze had toegesproken..."

Het verslag van Von Pfau uit 1792 meldt inderdaad zeven man als wacht, maar in de schans werden nog meer soldaten overrompeld. In totaal werden 53 soldaten krijgsgevangen genomen. Bij het uitgraven van de gracht en sluis op Fort Uitermeer (eind 2006) werd welgeteld een (1) 17de-18de-eeuwse musketkogel gevonden.

Een andere aanval, ook op 18 september, komt uit het verslag van Von Pfau en gaat over het Fort Hinderdam dat de Pruisen met 100 manschappen aanvielen. Een groep Pruisen trok vanaf de ene Vecht-oever de aandacht van de 100 man Patriottische bezetting zodat deze allemaal vanaf die zijde van het fort terugschoten.
Vervolgens schoten 40 Pruisen vanachter de dijk van de andere oever een half uur op het fort. Dat werd vanaf het fort met geweer- en kanonvuur beantwoord maar de andere zijde van het fort bleef blijkbaar geheel onbewaakt.
Ondertussen waren bij Fort Uitermeer twee schuiten met 14 soldaten vertrokken en die kwamen aan de andere zijde van het fort, ongestoord, op de wal aan. Ze klommen erover en schoten vanachter de woning van de commandant de Patriotten in de rug. Met de schuiten werden meer Pruisen overgezet en de Patriotten moesten zich overgeven. Enkele zwommen de Vecht over en vluchtten naar Weesp maar het merendeel werd krijgsgevangen gemaakt.

P.S. Ik heb ook ooit een anekdote gelezen over het gebruik van een wit paard tijdens de nachtelijke aanval op de post Weesper Tolhek bij Diemen. Door de maneschijn op deze schimmel werd door de Patriotten ontdekt dat de Pruisen kanonnen aan het opstellen waren en werd er op tijd ingegrepen. Wie kent deze anekdote en waar het wordt beschreven?

Fort Uitermeer: <https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/uitermeer/>
Fort Hinderdam: <https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/hinderdam/>

 

Dichtkunst

De batterijen bij Diemerdam werden vanaf 5 juli 1787 aangelegd. Ze zouden zijn ingewijd met deze dichtregels:

Ik Blixem aan het Y,
En donder met kartouwen,
Door Diemens Schutterij,
Zo Monster Dwinglandij
van Willem van Nassauwen,
Her naderen durft aan 't Y

Acces Muiden met post bij Diemerdam: <https://www.stelling-amsterdam.nl/overig/patriotten/lijst-muiden.htm>

 

Ontwikkeling zichtbaar gemaakt

De posten van de Patriotten vormen de oudste voorloper van de Stelling die momenteel op de website is uitgewerkt. Het is een stap in de ontwikkeling van de verdediging van Amsterdam, onder andere de wijzigende afstand tot Amsterdam.
Dit kan je het beste zien door de drie satellietfoto's van de Patriotten, Posten van Kraijenhoff 1810 en de Stelling 1914 met elkaar te vergelijken. Dat kan nu op de Proloog pagina.

Proloog: <https://www.stelling-amsterdam.nl/stelling/proloog.htm>

 

Schips Hol en Weesp in 1789

Over de kaart uit 1789 zijn nog twee noemenswaardige zaken op te merken.

Zo blijkt dat het "Schips Hol" een vaart was van het dorp Amstelveen naar "De Groote Haarlemmer of de Leydse Meer" (zie kaart rechts). Het Fort aan het Schiphol en de Ringvaart van de Haarlemmermeer werd op oud land aangelegd waarbij het fort ten noorden van de uitmonding van "Schips Hol" in de Haarlemmermeer kwam te liggen. De naam van het fort, en later het vliegkamp, zal hiervan afgeleid zijn. Mogelijk dat een deel van het Schips Hol nog aanwezig is bij de oude kern van Amstelveen, parallel aan de snelweg A9 en ter hoogte van het hoofdkantoor van de K.L.M.!
Deze (mijn inziens zeer plausibele) theorie over de naamgeving van het vliegveld had ik nooit in boeken over de geschiedenis ervan gelezen maar andere bronnen bleken al op het Internet geciteerd te worden.
Fort aan het Schiphol: <https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/schiphol/>
Vliegkamp Schiphol: <https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/schiphol-vliegkamp/>

Zoals bekend is de Vesting Weesp een halve vestingstad door het ontbreken van de bastions aan de noord- en westzijde van de oude stad. Toch is het tracé van die bastions met grachten hedentendage nog herkenbaar.
Vooropgesteld dat diverse kaarten elkaar tegenspreken, op de kaart uit 1789 (zie afbeelding links) staan de twee noordelijke bastions keurig aangegeven maar de gracht is gestippeld alsof het moerassig is. De twee westelijke bastions ontbreken maar de (tegenwoordig gedempte) Achtergracht staat prominent en breed ingetekend. De loop van die bastions is echter nu nog te herkennen in de loop van de straat Singel. Zouden de bastions na 1787 nog zijn aangelegd of was de vorm en het eigendom van al onteigende terreinen de oorzaak?
Vesting Weesp: <https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/weesp/>

 

Deze nieuwsbrief is een uitgave van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam. De redacteurs en auteurs aanvaarden geen aansprakelijkheid, op welke wijze ontstaan, door het gebruik van de inhoud van de website, nieuwsbrief of andere publicatie, door welke persoon en voor welk doel dan ook. Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden op deze website / nieuwsbrief te achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/haar materiaal zonder voorafgaande toestemming hier is gebruikt, verzoeken wij om zich tot ons te wenden. Bij gebruik als bron voor publicaties en andere uitingen is bronvermelding verplicht en tevens wordt deskundige begeleiding, door bijvoorbeeld de redacteur of auteur, aanbevolen. In de nieuwsbrieven weergegeven meningen zijn een deel van een column of strikt persoonlijk tenzij expliciet anders is aangegeven. 'Majoor Van Hall' en 'Soldaat Troelstra' zijn fictieve militairen uit het verleden die dienen als pseudoniemen voor verschillende personen. Activiteiten zoals rondleidingen worden mogelijk door andere partijen georganiseerd en de verantwoordelijkheid voor inhoud, uitvoering e.d. ligt geheel bij de betreffende partij. De inhoud van een nieuwsbrief wordt na publicatie niet meer gewijzigd en kan later onjuist zijn gebleken of niet meer van toepassing zijn. De auteursrechten berusten bij René G.A. Ros tenzij anders is aangegeven.

 

Stelling van Amsterdam op Twitter Stelling van Amsterdam op Facebook Doc.centrum Stelling van Amsterdam op LinkedIn
Stelling van Amsterdam op foto-site Instagram Stelling van Amsterdam op video netwerk YouTube

Deze website wordt verzorgd door particuliere experts en is geen website van een overheid.
Alle rechten voorbehouden, o.a. gebruik door commerciële partijen alleen met voorafgaande toestemming.
Stelling van Amsterdam. Een stadsmuur van water.
UNESCO Werelderfgoed sinds 1996
'Kennismaken met de Stelling van Amsterdam' is een gratis interactief e-book over de Stelling. (Advertentie)
 
 
 
FMTraining - Trainingen en cursussen voor gebruikers en ontwikkelaars van FileMaker (Advertentie)