|
InleidingWe hopen dat iedereen een prettige zomerperiode heeft gehad, met of zonder vakantie. In die zomerperiode is Fort bij Velsen nog verder vernield, ook al leek dat onmogelijk. Archiefstukken over de Stelling als Werelderfgoed met een verrassing en een aankondiging voor een les bij de Volksuniversiteit. En tot slot een eerste artikel over de aanwinsten van dit jaar. En weer een verslag van gevonden archiefstukken over twee polders bij Spaarndam. Tip: houd de cursor boven de afbeeldingen om een beschrijving te lezen.
|
Dienstberichten- Auteur Paul Moeyes publiceert online korte artikelen 'Scherven' over Eerste Wereldoorlog onderwerpen. Voor het zomerreces verscheen een artikel over betonitis, de angst voor door vermeende Duitse sympathisanten aangelegde betonnen platen. Ook in de Stelling werden deze opgemerkt als vermeende opstelplaatsen voor geschut van de binnenvallende vijand. - Naar aanleiding van informatie van Wim Koelman is aan het artikel 'De draaihekken bij De Kwakel' na publicatie de militaire wegen (bv. Weg langs de Zijlwetering) als derde voorbeeld van het militair gebruik van hekken toegevoegd en duidelijk aangegeven. Dank voor de aanvulling! - Er is een gewijzigde versie van de 'Mobilisatie Herinneringen' van Lolke Rang verschenen, met een aantal aanvullingen die het afgelopen jaar zijn verzameld. Het gaat vooral om annotaties met nieuwe of verbeterde informatie. Sinds de eerste versie in 2021 verscheen, is de PDF bijna 2.000 keer gedownload. Geïnteresseerd in de Stelling? Dan moet je deze unieke herinneringen zeker gelezen hebben! - Het dubbel-dikke zomernummer bleek een groot succes. Het is de meest gelezen nieuwsbrief van dit jaar tot nu toe. En er waren vooral pieken op de zondagen en maandagen, als mensen van vakantie terugkeerden naar thuis en werk? Overigens was dit het zevende zomernummer. Van 2004 tot en met 2008 hebben we die ook gehad en sinds vorig jaar weer. - Op zaterdag 13 september is tussen 11.00 en 16.00 uur het Fort bij Uithoorn open en zijn er rondleidingen. Ook ons 'museum' van grote voorwerpen is dan te bezichtigen. Enkele medewerkers van ons zijn er als gids actief. Een andere is gids op Fort aan de Drecht dat open is van 12.00 tot 16.00 uur. En op zondag 14 september van 11.00 tot 15.30 uur op Fort bij Abcoude. - Op 22 september aanstaande zal ons boek 'Kennismaken met de Stelling van Amsterdam' in drie talen verschijnen. Even geduld nog... - We wensen Inge Matheij een voorspoedig pensioen na haar lange loopbaan bij de provincie Noord-Holland. En danken haar voor de prettige jarenlange samenwerking met de actualisering voor de Stelling-onderdelen in het provinciaal monumenten register. Leuk dat ze abonnee van deze nieuwsbrief blijft!
|
Velsen nu onherstelbaar vernield?Tekst: René Ros. Vorig jaar waren we nog redelijk optimistisch over de plannen en vergunning voor het herstellen van het geëgaliseerde Fort bij Velsen. De twijfel was of de eigenaar de niet geheel vrijwillige plannen voor die kosten wilde gaan uitvoeren. Dit herstel was naar aanleiding van werkzaamheden zonder vergunning binnen de gracht dat in december 2021 was geconstateerd en een bouwstop tot gevolg had. Nu buiten de gracht alles is geasfalteerd als de zevende startbaan van Schiphol, lijkt elke hoop op een herstel tot een enigszins herkenbaar fort geheel verdwenen.
Op 24 juli jongstleden ontving ik een tip van iemand die anoniem wenst te blijven. Hij liet weten, met foto's als bewijs, dat het "omliggende terrein Fort Velsen wordt nu geasfalteerd. Ken de plannen verder niet maar is niet een verbetering lijkt me." Alleen op de dijken langs het Zijkanaal A en het Noordzeekanaal is nog gras te vinden. De rest is tot de laatste centimeter tegen het hek verdwenen onder nieuw, strak asfalt. En nog een paar bomen rond de bergloods. Enkele weken later was ook het terrein binnen de gracht geasfalteerd, alhoewel volgens de plannen hier een combinatie van klinkers en asfalt zou komen. Tegenstrijdig genoeg zijn de wallen hersteld en staat de bergloods in de steigers voor een restauratie. Het asfalt buiten de gracht was toen ingericht als parkeerplaats en een tijdelijke fietsenstalling met dranghekken, voor een besloten bedrijfsevenement tijdens SAIL 2025. Het terrein binnen de gracht zou al als opslagterrein gebruikt gaan worden, zoals voor vrachtwagens en containers. Elk patroon of kleurtje bestrating dat een historische verwijzing zou zijn, zou onzichtbaar worden en sowieso alleen vanuit de lucht te zien. Dat gebruik is inmiddels ook begonnen, de personen- en vrachtauto's staan er geparkeerd. Ook het terrein buiten de gracht moet blijkbaar een opslagterrein worden.
Diverse partijen zijn geschrokken van de nieuwe situatie, maar opmerkelijk genoeg is de eerste vraag of het asfalteren wel of niet conform de vergunning is, hetgeen door de Omgevingsdienst IJmond wordt uitgezocht. Op de ontwerpschetsen stond het gebied buiten de gracht nog als groen ingekleurd, met de tekst "uitvullingen met vrijkomende grond". Als dit asfalteerwerk op Schokland had plaatsgevonden, dan was dat het einde van de status als Werelderfgoed. Maar als 'slechts' één van de 89 forten in de 'Hollandse Waterlinies' is dat gevaar er blijkbaar niet. Ik heb begrepen dat het fort wel de aandacht van de UNESCO heeft en het kan, in combinatie met ontwikkelingen elders, wel van belang zijn hoe dit fort wordt op- en aangepakt. Het verwijderen van de steenslag en het asfalt lijkt mij onvermijdelijk. Een cultuurhistorisch monument (Rijksmonument) in een zwaar industrieel gebied is nogal een tegenstelling. En de wijze waarop het nu wordt ingericht bewijst wel dat het slecht te combineren is. Zowel eigenaar Dick Burger, als de ambtenaren als wij en andere cultuurbetrokkenen zijn er allemaal chagrijnig van. Eigenlijk wil niemand het over de komma's in de vergunningen hebben. En ik ben ondertussen ook ongerust over de losse onderdelen van de koepel in het frontgebouw.
Een andere mogelijkheid is om het fort van de huidige eigenaar te kopen en op een verantwoorde wijze te laten herontwikkelen. Als een groene oase in een industriegebied, met een aansluiting op het fietsnetwerk. Alles wat de eigenaar nu investeert leidt alleen maar tot een hogere 'afkoopsom'. Dat zal een lieve duit kosten, maar als eigenaar heb je meer controle over wat er gebeurd en hoef je niet het maximale uit de investering en het bestemmingsplan te halen. Misschien heeft de sloop van de gebouwen van het Fort bij Velsen bijgedragen tot een bewustzijn voor en het behoud van de hele Stelling van Amsterdam. Maar ondertussen zien we dat het fort zelf er het slechtst vanaf is gekomen en dat het een fout dat geen overheidsinstelling het fort in 1980 heeft gekocht. Dat het fort überhaupt weer een beetje gaat lijken op een fort, zoals de situatie van voor 2022, lijkt uiterst onwaarschijnlijk. Fort bij Velsen
|
Werelderfgoed in het archiefTekst en foto: René Ros. In februari 2025 is in het Nationaal Archief het archief '2.14.140 Domein gebouwd erfgoed van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en taakvoorgangers, (1865) 1903-2013' openbaar geworden. Met daarin drie dossiers waar in de omschrijving de Stelling van Amsterdam voorkomt. Dat is een te overzien aantal en nieuwsgierig naar de inhoud werden de dozen onlangs ingezien.
Hun dikke rapport uit 1992 zit in het dossier, maar ook notulen en onderlinge correspondentie waaronder fax-afdrukken. Maar ook correspondentie met diverse gemeenten over de monumentstatus van diverse forten. Opmerkelijk was een plan uit 1997 voor een evenement om de forten tijdelijk beter zichtbaar voor het publiek te maken. En wel door boven elk fort een zeppelin met spandoek te hangen voor 935.000 gulden (vergl. 786.000 euro). Het is nooit uitgevoerd. Daarnaast waren er twee dikke mappen met A4 papier, in ieder geval deels digitaal geproduceerd zodat het theoretisch ook digitaal gearchiveerd had kunnen zijn. Deze mappen gaan over "Het onderzoeken van de mogelijkheid De Stelling van Amsterdam te beschermen op grond van de Monumentenwet 1988 als zijnde Beschermd Gezicht en als Werelderfgoed van de Unesco" over de periode 1995-1999. Twee versies van het mij onbekende rapport 'Beschermd Gezicht De Stelling van Amsterdam' door Saartje de Bruijn uit 1999 zijn het merendeel van de papieren. Ook uitwerkingen per gemeente en stukken voor het Monumenten Inventarisatie Project zijn omvangrijke onderdelen. Opmerkelijk maar niet verrassend, is dat teksten over de historie gebaseerd zijn op toen bestaande boeken en rapporten, maar er bij het doorbladeren verder geen spoor te vinden was over historisch onderzoek of de noodzaak daartoe. Wel héél verrassend en grappig was de ruim 1 cm. dikke stapel papier met afdrukken van deze website, gemaakt in februari 1999 toen de website net een maand oud was. Die website was nog wat karig om als historisch onderzoek te gelden. Ook werden papieren afdrukken van twee mailtjes van mij aangetroffen, met een aankondiging en dat onze Stelling van Amsterdam CD-ROM nog niet betaald was. En een afdruk van Nieuwsbrief 13 (februari 2000) met een bericht over die CD-ROM. Ik was zelf al vergeten dat de website in de tijd van trage inbelmodems en trage CD-branders ook op CD-ROM is verspreidt en dat een exemplaar in de eigen collectie zit. Het materiaal is nog te recent om veel historische waarde te hebben, maar het is wel goed dat het gearchiveerd is. En in ieder geval is een deel van de website voor eeuwig gearchiveerd in het Nationaal Archief, weliswaar op papier... Nieuwsbrief 13 (2000)
|
Les over de Stelling van Amsterdam bij VolksuniversiteitTekst: Volksuniversiteit Amsterdam. Wederom staat bij de Volksuniversiteit Amsterdam een uitgebreide lezing over de Stelling van Amsterdam op het lesprogramma. Deze vindt plaats op 15 oktober aanstaande, wordt weer door René Ros verzorgd en iedereen kan deelnemen.
In de Vestingwet 1874 werden onze verdedigingslinies wettelijk vastgelegd waaronder een geheel nieuwe linie rond Amsterdam. Water vormde de eerste en belangrijkste verdediging en vervolgens verschenen forten op de plaatsen waar het water onvoldoende een barrière vormde. Maar zonder voldoende voeding en materiaal zou een vijand nooit lang te weerstaan zijn en ook daaraan is veel geld en aandacht geschonken. Tijdens de Eerste Wereldoorlog beleefde de Stelling van Amsterdam haar hoogtepunt toen duizenden militairen, veelal oudere dienstplichtigen, meerdere jaren in de forten leefden. Wie waren die militairen en wat was het doel van hun inzet en daarmee van de Stelling? Er heeft nooit een vijand voor de Stelling gestaan, maar is het daardoor nutteloos geweest? Tegenwoordig gebruiken we de Stelling als recreatiegebied en de forten voor heel verschillende doeleinden. In een multimediale presentatie maakt René Ros de vrijwel onzichtbare Stelling van Amsterdam zichtbaar. Hij voert sinds 1998 als vrijetijds-historicus archief- en veldonderzoek uit naar het militair erfgoed in de regio Amsterdam. De les duurt 1,5 uur en vindt op 15 oktober as. vanaf 19.30 uur plaats in het St. Nicolaaslyceum, Beethovenplein 2 in Amsterdam. Deelname is alleen mogelijk bij vooraf inschrijven en de kosten bedragen €21,00. Lezing De stelling van Amsterdam
|
Aanwinsten 2025 (1/4)Tekst en foto's/scans: René Ros. Ook in 2025 zijn er vele schenkingen of aankopen geweest, in de hoop dat er een verhaal of in ieder geval informatie uit het materiaal gehaald kon worden. Vaak lukt het niet er een verhaal uit te krijgen en is het bijvoorbeeld niet meer dan een leuke briefkaart. In andere gevallen kan de persoon geïdentificeerd worden, de herkomst van een voorwerp achterhaald worden of een relatie met een fort of ander gebouw gelegd worden. Met een serie artikelen in de komende nieuwsbrieven, komen de verwervingen aan bod waar wat over te vertellen is.
Deze schietgatafsluiting werd van de tweede eigenaar overgenomen en hij wist te vertellen dat de eerste eigenaar iemand uit Dordrecht was en het decennia geleden had verworven na de sloop van een groepsschuilplaats. In 2000 werd begonnen met de bouw van de HSL-brug over de Moerdijk en daarbij is één groepsschuilplaats gesloopt. Deze schietgatafsluiting komt daarom zeer waarschijnlijk van de groepsschuilplaats naast de Duitse Regelbau 622, waar nu de tunnel onder de Dordtsche Kil overgaat naar de HSL-brug. Er is nog iets interessants aan de schietgatafsluiting. Het bestaat uit een cirkel van staal (15 kg.) dat tussen geleiderails voor het schietgat gerold kon worden. Aan de zijde die naar de toegang gekeerd was, zit één kogelinslag. En dat zou verklaard kunnen worden door de gevechtshandelingen bij de aanval van de Duitsers op de Moerdijkbruggen. En een van de eenheden die er lag, was de 11e Mitrailleur-compagnie dat er vanaf Fort bij Nigtevecht naar was overgeplaatst. Ik meen me te herinneren iets gelezen te hebben over Nederlandse troepen die belegerd werden in een groepsschuilplaats, maar kan dat niet in de gevechtsverslagen terugvinden. (NL-WpDStvA-C16536) Dan een verhaal over originele sleutels van een fort. Er zit helaas niet een heel verhaal aan vast, maar er konden zes originele sleutels van Fort bij Marken-Binnen ("Ft MB") aan onze collectie toegevoegd worden. Het gaat om twee lopersleutels en vier sleutels voor de lokalen van de commandant, officieren en onderofficieren evenals "cantine" en "zieken". Deze lokalen hadden alle een tussenwand zodat ze waarschijnlijk ook op de binnendeuren pasten. Tevens vier sleutels met een open boog, en daarom zonder tekst, die mogelijk van hetzelfde fort zijn geweest. Ze zijn van een Bescherming Bevolking medewerkster geweest. In dezelfde categorie 'hang- en sluitwerk' konden we een tweede koperen sleutelhanger toevoegen, met de tekst "Fort Bezuiden Uithoorn Artillerieloods" en "Legenda K", "D". Maar om welk fort gaat het? Fort aan de Drecht ligt ten zuidwesten van de dorpskern van Uithoorn en Fort bij Uithoorn ten zuidoosten. Om het erger te maken, een bestek noemde "Fort bezuiden Uithoorn a/d Drecht" ("a/d Drecht" met potlood) terwijl Fort bij Uithoorn ook bekend is "Fort aan de Mijdrechtsche Zuwe bezuiden Uithoorn". Omdat op verschillende bouwtekeningen alleen bij Fort bij Uithoorn een artillerieloods wordt genoemd, houden we het er tot nader inzien op dat de sleutelhanger van de loods op Fort bij Uithoorn was. En dat fort ligt 90 meter zuidelijker, dus Fort bezuidelijkst Uithoorn en het meest zuidelijke fort van de Stelling. (NL-WpDStvA-C16850)
Thema 'Fort bij Nigtevecht in 1939-1940 (1/2)' in Nieuwsbrief 513 (2022)
|
Noord-Hollands Archief: Polders west en oost van SpaarndamTekst: René Ros. Na 2024 zal ook dit jaar het Noord-Hollands Archief in Haarlem weer een aantal maal bezocht worden. Er waren al eerder veel archiefstukken geraadpleegd, maar het laatste bezoek was in 2016 geweest. De wensenlijst was wat lang geworden en er zijn in de loop der tijd ook nieuwe archieven beschikbaar gekomen. Na elk bezoek worden de resultaten verwerkt en, zodra er tijd in de agenda is, een nieuw bezoek gepland. Dit artikel gaat over twee besturen van polders aan weerszijde van de hoofdverdedigingslijn bij Spaarndam.
Vier pagina's moeilijk leesbare tekst bleken een voorstel uit 1872 te zijn, vanwege de wijzigingen door de voltooiing van het "kanaal door het IJ" (Noordzeekanaal). Het ging wel over een aanpassing van de Westlaandersluis, maar had niets met inunderen te maken. Een dossiertje met slechts één velletje uit 1919 ging over die Westlaandersluis. Het polderbestuur had verzocht om de sluis te mogen dichten, dat ze vermoedelijk moesten doen vanwege een bepaling in de Kringenwet. De sluis was toen al met een kistdam dichtgezet en de Eerst-Aanwezend Ingenieur te Haarlem gaf aan een onderzoek te starten "naar de mogelijkheid om het sluisje te doen vervallen". Door de komst van de voorstelling zal ook deze sluis voor inundatiedoeleinden nutteloos zijn geworden. De sluis is volgestort nog aanwezig en enkele delen baksteen zijn nog in het gras te zien (zie foto rechts). De Verenigde Binnenpolder onder Haarlemmerliede en Spaarndam ligt ten oosten van Spaarndam en Haarlemmerliede, achter de hoofdverdedigingslijn. Het was dus geen inundatiegebied maar, zoals we eerder hebben gezien, er waren wel enkele militaire voorzieningen waar toestemming van het polderbestuur voor nodig was. Een brief uit 1906 maakt dat heel concreet. De EAI Haarlem laat het polderbestuur weten dat hij de Staat der Nederlanden als ingelande van de polder zal gaan vertegenwoordigen. Nooit over nagedacht, maar de Staat was grondeigenaar door het in eigendom hebben van forten en andere voorzieningen en wilde ook haar stemrecht in de vergaderingen uitoefenen.
Het lijkt alsof de dossiers in omgekeerd chronologische volgorde in het archief zijn opgeslagen, omdat er later een eerdere brief uit 1901 werd aangetroffen. Daarin een vergunningsaanvraag waarin duidelijk werd aangegeven dat de brugdekken op Fort bij Penningsveer waren opgeslagen. De EAI Haarlem wilde ze tijdelijk plaatsen, vermoedelijk als een omleidingsroute voor het verkeer terwijl de Oude Notweg werd gewijzigd in een klinkerweg. Het vrijkomende grind zou op de Lagedijk gebruikt kunnen gaan worden. Destijds noemden ze dat nog geen recycling. De gevonden nieuwe informatie is - zoals gebruikelijk - op de website en in database ingevoegd en de foto's van de archiefstukken worden bewaard als gebruikte bron en voor latere raadpleging. Westlaandersluis
|
|
Deze nieuwsbrief is een uitgave van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam. De redacteurs en auteurs aanvaarden geen aansprakelijkheid, op welke wijze ontstaan, door het gebruik van de inhoud van de website, nieuwsbrief of andere publicatie, door welke persoon en voor welk doel dan ook. Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden op deze website / nieuwsbrief te achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/haar materiaal zonder voorafgaande toestemming hier is gebruikt, verzoeken wij om zich tot ons te wenden. Bij gebruik als bron voor publicaties en andere uitingen is bronvermelding verplicht en tevens wordt deskundige begeleiding, door bijvoorbeeld de redacteur of auteur, aanbevolen. In de nieuwsbrieven weergegeven meningen zijn een deel van een column of strikt persoonlijk tenzij expliciet anders is aangegeven. 'Majoor Van Hall' en 'Soldaat Troelstra' zijn fictieve militairen uit het verleden die dienen als pseudoniemen voor verschillende personen. Activiteiten zoals rondleidingen worden mogelijk door andere partijen georganiseerd en de verantwoordelijkheid voor inhoud, uitvoering e.d. ligt geheel bij de betreffende partij. De inhoud van een nieuwsbrief wordt na publicatie niet meer gewijzigd en kan later onjuist zijn gebleken of niet meer van toepassing zijn. De auteursrechten berusten bij René G.A. Ros tenzij anders is aangegeven. |
Nieuwsbrief 559
Eind april constateerde ik zelf dat het er op leek dat het terrein binnen de gracht werd hersteld. Maar ook dat al het terrein buiten de gracht met een laag steenslag was bedekt. Daarover heb ik vragen aan de gemeente Beverwijk gesteld, die onbeantwoord bleven. Er werd ook melding gedaan bij de provincie Noord-Holland en Bond Heemschut, waar niets merkbaar mee is gedaan.
Na onze melding over het asfalt werd er redelijk snel wél merkbare actie ondernomen. De wethouder met ambtenaren zijn al ter plekke geweest en hebben met de eigenaar gesproken. Ook heeft nog in de vakantieperiode een bespreking van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, provincie Noord-Holland en de gemeente Beverwijk plaatsgevonden. De uitkomst daarvan is op moment van publiceren nog niet bekend.
Wellicht dat een cursus Stelling van Amsterdam voor eigenaar en medewerkers kan helpen: met bijvoorbeeld enkele lezingen en bezoek aan het eigen fort en minstens twee andere forten. Via de mannelijke lijn zijn er veel kansen op een persoonlijke band tussen de eigenaar en een voorvader die op een fort gelegerd was en mogelijk zelfs op het Fort bij Velsen. Als dat het bewustzijn en verantwoordelijkheidsgevoel doet toenemen, dan zit iedereen met de neuzen meer in dezelfde richting aan de overlegtafel. Maar dat lijkt onwaarschijnlijk.
Een van de dossiers betreft de correspondentie van de Interdepartementale Werkgroep Fortificaties, kortweg Fortenoverleg, met vertegenwoordigers van de ministeries van Defensie, Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (LNV) en Financiën. Hun taak was de inventarisatie van forten van de Stelling van Amsterdam, de Oude en Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Grebbelinie die voor overdracht in aanmerking kwamen.
Volksuniversiteit Amsterdam heeft een bijzondere band met de Stelling van Amsterdam - in 1913 werden er cursussen op de forten verzorgd, om "de stemming opgewekt te houden en demoralisatie tegen te gaan". In deze lezing vertelt René Ros je over de 43 forten en batterijen rond de hoofdstad. De lezing is ook leerzaam en interessant voor gidsen en andere fortbetrokkenen!
Nota bene bij een echt sprookjespark in Noord-Brabant konden we een 30 kilogram zware schietgatafsluiting van een groepsschuilplaats (= schuilplaats P alias 'piramide') ophalen. In een beperkt aantal groepsschuilplaatsen zijn ze nog aanwezig, maar de meesten zijn geheel of gedeeltelijk verdwenen.
Tenslotte nog even terugkomen op de eind vorig jaar van Jos Notermans ontvangen twee doorsnedes van de Stelling van Amsterdam en "de Nieuwe Hollandsche Waterlinie tot aan de Merwede". Op papier van slechts 22 cm. hoog maar respectievelijk 182 cm. en 147 cm. breed, tonen ze de hoogten van de inundatiekommen. Ze waren op enkele plaatsen flink gekreukeld, hadden een aantal kleine en grote scheuren en wat vlekken. Deze twee doorsneden zijn begin 2025 naar de papierrestaurator gebracht en enige tijd later zonder scheuren en met veel minder kreukels weer opgehaald. En met zuurvrije mappen en doos om ze in te bewaren. Dankzij de donateurs kon dit bekostigd worden. (NL-WpDStvA-C16338, NL-WpDStvA-C16339) 
Polder De Velserbroek onder Velsen - tegenwoordig Velserbroekpolder - ligt ten noordwesten van Spaarndam en ten noorden van de Slaperdijk - de oude IJ-dijk. Het was grotendeels inundatiegebied en ook werd Fort benoorden Spaarndam erin aangelegd. Gedurende de periode 1882-1902 hebben er verschillende onteigeningen en landverkopen plaatsgevonden, waar het polderbestuur bij betrokken was. Daarbij wordt de liniewal tussen de Slaperdijk en het Fort benoorden Spaarndam genoemd. Ook een aanpassing aan de liniewal, vermoedelijk vanwege de bouw van de nevenbatterij erin. Ook een bestek met bouwtekening van de inundatiemiddelen uit 1887 werd aangetroffen.