|
InleidingHet zijn weer de 'Meidagen', waarbij we zowel bij de Duitse inval in 1940 als de bevrijding in 1945 kunnen stilstaan. Dit jaar doen we dat met een bijzonder verhaal dat de gehele Tweede Wereldoorlog omvat, maar de hoofdpersoon vooral na de bevrijding in de problemen bracht. We gaan proberen te bewijzen dat we de naam van een tot nu onbekende persoon weten, die als politieke delinquent in het Fort bij Spijkerboor geïnterneerd was en muurschilderingen maakte. Deze nieuwsbrief neemt je mee van de eerste tip tot en met de schilderingen, met een nieuwe biografie als resultaat. Voor jou als lezer zal deze nieuwsbrief een volledige verrassing zijn, voor mij en medewerkenden is het een geleidelijk proces van acht maanden geweest. De nieuwigheid is er voor ons inmiddels vanaf, maar we vinden nog wel dat dit weer een mooi en bijzonder onderzoeksresultaat is. We hebben hier veel tijd en moeite in gestoken en hopen dat je deze nieuwsbrief in ieder geval helemaal leest! Lees deze nieuwsbrief op: https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/2024/nieuwsbrief-541/ Tip: houd de cursor boven elke afbeelding om een beschrijving te zien.
|
Een briefje met een naamTekst: René Ros. Op zondag 19 maart 2017 gaf ik voor de Vereniging Historisch Purmerend een lezing - over de Stelling uiteraard - in een restaurant in Purmerend. Na afloop kreeg ik van een mij onbekende mevrouw een opgevouwen briefje in mijn hand gedrukt. Pas later nam ik de tijd om het briefje te lezen en nam het op in de collectie.
Just Kroon (1934-2020) was een bekende Purmerender en een lokale krant omschreef hem als iemand die moeilijk de Tweede Wereldoorlog los kon laten. Hij had er een oorlogs-experience annex museum over. Mevrouw Prijs was de fortwachter toen de eerste rondleidingen op het fort werden verzorgd, in die vroege pionierstijd moeten Just en Tiny Kroon er dus bij betrokken zijn geweest. Om hierin samen te werken legde ik het briefje voor aan de toenmalige beheerder van het fort, om te horen of de naam bij hun bekend was en hoe we dit eventueel samen konden aanpakken. Vertrouwende op een antwoord, dat echter nooit kwam. Zelf verzuimde ik het op de te-doen-lijst te plaatsen (ja, dom!), zodat het briefje in de vergetelheid raakte. Nazomer 2023 kwam het bij werken aan de collectie weer in beeld en werd de waarde ervan ingezien. Het eenvoudige papiertje werd gepromoveerd en verhuisde uit een ordner in de bibliotheek naar een eigen dossiermap in het archiefdepot. Bij Cees de Groot, destijds de documentalist van het fort, werd de naam neergelegd, maar die naam was nog niet bij hen bekend. En bij Wijnen Cultuurhistorisch Onderzoek werd het onderzoeksrapport uit 2017 over de schilderingen in het fort aangevraagd. In dat rapport staan drie (mogelijke) namen* van schilders genoemd, maar niet Förrer. Wel was vastgelegd dat een aantal schilderingen in de poterne gesigneerd zijn met "J. Bloemendaal" of "J.B.". En een elders (in het donker door elkaar gekraste?) tekst werd door mij gelezen als W.Jb. 't Hoen. Voor geen van die andere namen konden op dat moment aanknopingspunten gevonden worden om ze te identificeren. Maar er is momenteel nog archiefonderzoek gaande, en daar komen we later nog zeker op terug. * Ook mijn naam staat - verkeerd geschreven - in de voetnoten van het rapport. Een mooie herinnering dat je bij zoeken naar namen altijd rekening moet houden met schrijffouten en gewijzigde schrijfwijze. Wel jammer dat destijds het rapport niet werd toegezonden, dan waren we nu mogelijk al wat verder geweest.
|
Wie is Jan Förrer?Tekst en foto: René Ros. Zodoende was het zinvol om de persoon Jan Förrer te identificeren. Gelukkig leek het er op dat hij van zijn gevangenis-arbeid zijn beroep gemaakt had en de naam staat als kunstenaar genoteerd bij het RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis. En bovendien waren er twee dossiers met dezelfde naam in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging bij het Nationaal Archief. Met een nieuwsgierige vrijwilliger - ook uit Purmerend - zijn die dossiers ingezien en gedeeltelijk overgetypt. De volledige naam en geboortedatum in de dossiers kwam overeen met de RKD-gegevens.
Hij/zij kon al diverse vragen beantwoorden, mede omdat er binnen de familie best redelijk over het oorlogsverleden gesproken kon worden. Bovendien was de houding van veel Nederlanders ook zodanig dat hij/zij er gedurende de jeugdjaren wel door anderen aan herinnerd werd... De brieven die Förrer tijdens de oorlog naar zijn ouders had gestuurd, die had de nazaat nog niet gelezen en dat ging hij/zij toch maar eens doen. Wellicht een beetje gerustgesteld door de niet heel schokkende informatie die we in de dossiers hadden gevonden. Helaas hebben we na het gesprek geen reactie meer van de nazaat van Förrer gehad. Wel hebben we hem/haar op de hoogte gehouden en de teksten in diverse stadia voorgelegd. Daarom hebben we besloten de nazaat alleen anoniem te noemen en enige informatie, die tot identificatie zou kunnen leiden, niet te publiceren. We hebben daarom helaas geen foto's van Förrer en ook zullen we niet weten of in zijn brieven het fort en de muurschilderingen genoemd worden. Op dat moment waren we al behoorlijk zeker dat Johannes Gerardus Förrer, geboren op 6 september 1925 te Hillegom en overleden op 7 juni 1993 te Bussum, de persoon is die Just Kroon bedoelde. Förrer was slechts 20 jaar en dus minderjarig, toen de oorlog eindigde. Maar is hij de tot nu toe onbekende schilder van een deel van de muurschilderingen in de poterne van Fort bij Spijkerboor? Om te beginnen, is er papieren bewijsmateriaal om aan te tonen dat hij op Fort bij Spijkerboor gevangen heeft gezeten? Jan Forrer in RKD databank
|
Zijn eerste oorlogsjarenTekst: René Ros. De twee dossiers van Förrer in het Centraal Archief van de Bijzondere Rechtspleging zijn niet bijzonder dik. Zijn naam komt voor op verklaringen en verhoren van hemzelf en een enkele getuige. Hoe compleet en correct het is, dat kunnen we niet nagaan. Maar het lijkt een uitgebreid beeld te geven van zijn oorlogsjaren waarin een omslag plaatsvond. Marcel Anthonijsz en René Ros openden de dossiers nieuwsgierig en hadden vooral een scherp oog voor een vermelding van Fort bij Spijkerboor.
Een buurjongen verklaarde later dat Förrer aanvankelijk een prima Nederlander en anti-fascist was. Förrer kwam juist in aanraking met de politie vanwege het wegnemen van een Nationale Jeugdstorm-vlaggetje van de fiets van een NSB-er. Een vriend vertelde dat Förrer zich altijd 100% gaf, aanvankelijk - net als het gezin - zéér anti-Duits en anti-NSB. maar later zéér pro-nationaal-socialistisch. Alleen een zus werd ook lid van de N.S.B. en wordt in het dossier een "moffendweil" genoemd. In 1941 werkte Förrer bij de bloemisten Gebr. Willemse die de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) aanhingen en dit vormde het kantelpunt van Förrer. De NSB was een anti-democratische 'beweging' (geen partij maar wel leden) die de grondwet respecteerde. Het hing, naar Duits voorbeeld, de nationaal-socialistische ideologie aan en collaboreerde na de Duitse inval met de bezetter. In september 1942 werd Förrer sympathiserend lid van de NSB en kort daarna gewoon lid. De 17-jarige meldde zich in november aan voor het Vrijwilligers Legioen maar werd afgekeurd omdat zijn lichaamslengte een centimeter te kort was. Met Zweedse gymnastiek wist hij zijn lengte wat op te rekken, of was hij in vijf maanden gewoon wat gegroeid? Hij werd wél bij de SS aangenomen toen hij zich plotseling op 1 april 1943 in Den Haag aanmeldde. Dit tot grote verrassing en ergernis van zijn ouders die anti-Nazi waren. En wat naïef of geveinsd, maar wat hem betreft was de oorlog met Duitsland in de meidagen van 1940 beslecht en "Ik wist dan ook niet beter dan dat de oorlog tussen Nederland en Duitschland was beëindigd". En als streng opgevoed Rooms-Katholiek "achtte ik het mijn plicht om het Communistische gevaar te bestrijden".
|
Soldaat in Duitse dienstTekst: René Ros. Overtuigd de gelovige christenen te beschermen door de communisten te bestrijden, begon Förrer in 1943 een korte militaire training in het Duitse leger. We weten, vooral uit zijn eigen verklaring, waar hij strijd heeft gezien, gewond raakte en de communisten een einde aan zijn nationaal-socialistische militaire carrière maakten.
Voor het thuisfront raakte Förrer per 17 januari 1944 vermist. Hij werd op 22 februari gewond door een schot met een machinepistool door zijn linkeronderarm. Via Lemberg (nu Lviv, Oekraïne) werd hij naar het Lazaret in Rollshausen (Duitsland) overgebracht en daar ongeveer twee maanden verpleegd. Kort na zijn ontslag op 27 april stond hij bij zijn ouders voor de deur vanwege ziekteverlof. Hoe zal dat gesprek zijn gegaan? Zijn ziekteverlof eindigde op 16 juni 1944 en Förrer moest voor een verdere infanterie-opleiding naar Ellwangen (Duitsland). Mogelijk vanwege zijn verwonding, was hij daar maar kort en werd overgeplaatst naar de Kraftfahrtechnischen Lehranstalt (KTL) der SS, een motortechnische opleiding, te Wenen (Oostenrijk). Door de Sovjet-opmars verplaatste Förrer naar het KTL in Hamburg of het hele KTL verplaatste zich daarheen. Toen het oorlogsverloop voor de Duitsers kritiek werd, kreeg hij toch weer een gevechtsfunctie en werd hij op 15 maart 1945 bij de SS Division Horst-Wessel in Zopten (midden Duitsland) geplaatst. Bij gevechten met Sovjet-troepen werd deze divisie volledig uit elkaar geslagen en hield feitelijk op te bestaan. We moeten aannemen dat hij hierbij mensen heeft zien sneuvelen en daar zelf ook een actieve rol in had. Zelf overleefde hij de strijd en was door desertie nu min of meer weer een vrij man, maar zijn problemen waren niet minder geworden.
|
Vluchteling in DuitslandTekst: René Ros. Jan Förrer moet geprobeerd hebben voor de Sovjet-troepen uit naar het westen te gaan. Maar niet naar huis en uit handen blijven van de Geallieerde troepen om arrestatie te voorkomen, met zijn Waffen-SS bloedgroepteken onder zijn linker oksel. Het is hem 260 dagen gelukt, waarna hij gedwongen naar Nederland ging. Vanaf de verloren gevechten met Sovjet-troepen op 1 mei 1945 trok hij door het door oorlog vernietigde Duitsland richting Nederland. Onderweg werkte hij bij boeren om wat geld te verdienen en te kunnen eten. Hij kocht van een SS-er zijn identiteitsbewijs in een poging om in Duitsland te kunnen blijven. Tussen Teistungen en Duderstadt ging hij de rivier de Hahne over, de grens tussen de Sovjet en Amerikaanse bezettingszones.
Hij bleef een maand in Lager Fallingbostel en ging in maart, waarschijnlijk in een groep, naar Kamp Honswijk in Nederland. Dat was gevestigd op het Fort bij Honswijk, aan de Lek en onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het fort fungeerde op dat moment als centraal doorgangskamp voor in het buitenland gearresteerde Nederlandse landverraders. De bedoeling was dat men vlot zou doorstromen naar andere kampen, maar hij zat er ruim een half jaar onder ongetwijfeld erbarmelijke omstandigheden opgesloten. Zijn ondervragingsrapport is pas van 8 september 1946. De handtekening van de ondervrager is onleesbaar maar het is getekend als gezien door Hoofdofficier van het Tribunaal (H.O.T.) Kapitein J.G. de Jeune. In de dossiers zitten diverse formuliertjes waarop de overplaatsingen van Förrer worden gemeld aan de betrokken instanties. Helaas ontbreekt het formulier dat hij van Kamp Overveen naar Kamp Spijkerboor gaat. We weten wel dat hij op 9 oktober 1946 Honswijk verliet en naar Kamp Overveen ging én dat hij op 14 april 1947 van Kamp Spijkerboor vertrok. Op 10 april was hij door de Politieke Recherche Afdeling van de politie Hillegom ondervraagd. In het Tehuis voor Bijzondere Jeugdzorg Maris-Stella te Heemstede werd op 28 mei 1947 een beslissing betreffende zijn voorwaardelijke buitenvervolgstelling opgesteld maar lijkt niet te zijn uitgevoerd. Als hij voor kwart aftrek in aanmerking was gekomen, dan had hij 28 november 1948 naar huis gemogen. De redenen waren door hem veroorzaakte "moeilijkheden". Gevangene Förrer (Nieuw)
|
Gevangene in NederlandTekst: René Ros. We weten dus zeker dat Förrer op Fort bij Spijkerboor heeft verbleven en muurschilderingen heeft kunnen maken. Het fort was een Bewarings- en Interneringskamp van 1 mei 1946 tot 1 juli 1947. Hij zat ergens na 9 oktober 1946 tot 14 april 1947 op het fort. Weten we ook of hij er schilderde?
Hij werkte als bediende in een kunsthandel en kreeg de gelegenheid om enkele keren per week een opleiding aan de Academie voor Beeldende Kunsten te Amsterdam te volgen. Het lijkt erop dat hij op sleeptouw werd genomen door de kunstenaar J.B. Sleper (1919-2000), een medestudent of docent, die in 1948 de prestigieuze Prix-de Rome prijs won. De directeur van het tehuis P.H.J.M. Janssen schreef dat Sleper ook persoonlijk een goede invloed op Förrer had. Förrer toonde jarenlang op elk terrein een grote onverschilligheid en er waren conflicten. In augustus 1948 was er een "grote ommekeer" en was hij voor rede vatbaar "al zijn we er nog niet". Wel was "het in het belang van de jongen dat hij vervroegd in vrijheid wordt gesteld." Het in buitenlandse militaire dienst treden werd "een onbezonnen jeugddaad" genoemd, die Förrer zelf betreurde. "Deze jongen bezit grote Capaciteiten" en "heeft gedurenden een half jaar laten zien dat hij zich bewust is doel en richting in zijn leven te moeten zoeken. Mijn overtuiging is dat hij zijn plaats zeker zal vinden vooral ook door de grote steun, die hij van leraar en anderen ontvangt" zijn de woorden van Janssen die nog steeds op papier te lezen zijn. Hij werd tekenaar, penschilder, houtgraveur, lithograaf, etser en graveur (prentkunstenaar). En zelfs docent aan de academie waar hij had gestudeerd en zijn mentor had ontmoet. Ook doceerde hij op de Staatshogeschool voor Beeldende Kunst in Berlijn. Van Hillegom verhuisde hij naar Amsterdam, maar verbleef in 1955 een jaar in Zwitserland. Hij trouwde in juli 1957 in Lisse met Wilhelmina Alberta Augustinus en ze kregen een onbekend aantal kinderen. Johannes Gerardus Förrer overleed in Bussum, 67 jaar oud, op 7 juni 1993 waarna hij waarschijnlijk werd gecremeerd. Gevangene Förrer (Nieuw)
|
Is Jan Förrer de schilder?Tekst: René Ros (DStvA). Alhoewel in de archiefstukken niet staat dat Förrer in zijn periode op Fort bij Spijkerboor al schilderde, is dat wel heel aannemelijk op basis van de wel gevonden informatie. Zelfs met talent zal hij niet na een paar maanden prutsen tot de academie zijn toegelaten. De schilderingen in de poterne van Fort bij Spijkerboor zien er heel redelijk uit, voor zover wij kunnen beoordelen.
Uiteraard zijn we de afbladerende muurschilderingen ook met eigen ogen gaan bekijken. Er zijn veertien schilderingen in de poterne, twee in de 'kapel' naar de rechter stormdeur en een op de muur van het frontgebouw. Ook de schildering van paarden en werkmannen (ze lijken geen militairen) op het frontgebouw is niet gesigneerd. En ook op de twee schilderingen in de 'kapel' konden we, na lang staren met een lamp, geen signaturen vinden. Ons als leken viel wel op dat er een stijlverschil is en de Jezus-figuur andere gezichten heeft, zodat ze door verschillende personen gemaakt lijken te zijn. Een ander verschil is dat de een de geboorte van Jezus weergeeft met Maria prominent in het midden (zie foto links). Terwijl de andere het Laatste Avondmaal met Jezus prominent in het midden. Dat lijkt ons te passen bij respectievelijk de Katholieke en Protestantse stromingen.
Terug naar Just Kroon, die ook een fanatiek filmer was en bij zijn dood veel videobanden naliet. De banden over Purmerend zijn bij de Vereniging Historisch Purmerend terechtgekomen. Daarmee is het verhaal rond, aangezien dit verhaal ook met die vereniging begon. De banden over de Beemster zijn in bezit van een particulier die we hebben gevraagd naar de banden te mogen komen kijken, maar we ontvingen geen reactie. Omdat het om magneetbanden gaat verslechterd de beeldkwaliteit zo ongeveer per maand, zodat we hopen dat ook die banden spoedig beschreven en gedigitaliseerd gaan worden. Want wat zou het mooi zijn als er een interview met Jan Förrer wordt aangetroffen. Mocht een video worden gevonden, dan geven ze ons een seintje en lees je dat uiteraard in een toekomstige nieuwsbrief. Alles bij elkaar was het helemaal niet moeilijk om een van de schilders te achterhalen, als je maar een eerste aanwijzing hebt. Zoals het korte briefje van Just en Tiny Kroon dat dan eindelijk resultaat heeft opgeleverd en dit verhaal boven water kreeg. Gevangene Förrer (Nieuw)
|
|
Deze nieuwsbrief is een uitgave van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam. De redacteurs en auteurs aanvaarden geen aansprakelijkheid, op welke wijze ontstaan, door het gebruik van de inhoud van de website, nieuwsbrief of andere publicatie, door welke persoon en voor welk doel dan ook. Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden op deze website / nieuwsbrief te achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/haar materiaal zonder voorafgaande toestemming hier is gebruikt, verzoeken wij om zich tot ons te wenden. Bij gebruik als bron voor publicaties en andere uitingen is bronvermelding verplicht en tevens wordt deskundige begeleiding, door bijvoorbeeld de redacteur of auteur, aanbevolen. In de nieuwsbrieven weergegeven meningen zijn een deel van een column of strikt persoonlijk tenzij expliciet anders is aangegeven. 'Majoor Van Hall' en 'Soldaat Troelstra' zijn fictieve militairen uit het verleden die dienen als pseudoniemen voor verschillende personen. Activiteiten zoals rondleidingen worden mogelijk door andere partijen georganiseerd en de verantwoordelijkheid voor inhoud, uitvoering e.d. ligt geheel bij de betreffende partij. De inhoud van een nieuwsbrief wordt na publicatie niet meer gewijzigd en kan later onjuist zijn gebleken of niet meer van toepassing zijn. De auteursrechten berusten bij René G.A. Ros tenzij anders is aangegeven. |
Nieuwsbrief 541
Het briefje bleek zes beknopte zinnen met informatie over Fort bij Spijkerboor te bevatten, waaronder letterlijk deze: "De tekening in de hal zijn gemaakt door Jan Forrer". Het eindigde met de tekst "We hebben er vrijwilligerswerk gedaan bij fam. Prijs" en het heeft een naamstempel van Just en Tiny Kroon. Zoiets bijzonders gebeurd dan gewoon als je een onderwerp actief uitdraagt.
Er kon bovendien contact gelegd worden met een nazaat van een mogelijke Jan Förrer en eind november 2023 hebben we elkaar in onze bibliotheek op Fort Uitermeer gesproken. Het spreekt vanzelf dat het een bijzonder gesprek was en de traanklier bij beiden geprikkeld raakte tijdens het bespreken van de gevonden verklaringen.
De vroegste informatie die we hebben, is dat Jan Förrer in het begin van de Tweede Wereldoorlog in zijn geboorteplaats Hillegom woonde en werkzaam was als slagersknecht. Als 15-16 jarige zat hij in 1940 of 1941 een maand in Nieuwersluis een tuchthuisstraf uit, wegens diefstal van kleine snuisterijen bij een inbraak bij de voetbalvereniging.
Hij kreeg zijn militaire basisopleiding in Sennheim (nu Cernay, Frankrijk) in april 1943 en werd in mei overgeplaatst naar Graz (Oostenrijk) waar hij zijn wapen ontving. In september werd hij in Kroatië (plaats "Taan"?) voor het eerst ingezet voor wachtdiensten en patrouilles tegen de Partizanen. De volgende maand werd hij overgeplaatst naar de Wiking Division van de Waffen-SS en op het Oostfront bij Kyiv (Oekraïne) ingezet. Die divisie was toen verwikkeld in gevechten aan de Dnjepr en later in de plaats Tsjerkasy met in februari 1944 een uitbraak uit de omsingeling van die plaats.
Ongeveer 30 kilometer naar het westen werd hij bij Gottingen door Amerikaanse troepen gearresteerd, met het identiteitsbewijs van ene Günther Hennemann op zak. Het is dan 16 januari 1946 en het ondervragingsrapport, voorzien van pasfoto's, is van de volgende dag. De Amerikanen beschouwden hem een "Renegade Dutchman" (Nederlandse overloper). Ze vervoerden hem op 21 februari 175 km. naar het noorden, naar Lager Fallingbostel; het voormalige Duitse krijgsgevangenenkamp Stalag XI B.
In het laatste tehuis waar hij zat, het Tehuis voor Bijzondere Jeugdzorg De Bosbeek, is door de directeur een soort beoordelingsformulier over hem ingevuld. Dat moet in de periode eind 1948 tot begin 1949 zijn gedaan. Daarop is vermeld dat Förrer geen minuut verloren liet gaan om zijn vrije tijd aan studie, tekenen, schilderen en musiceren te besteden.