Om de Rijks Militaire gronden zichtbaar in het terrein te markeren werden vanaf 1825 grenspalen (oudere naam is limietpalen) rond bestaande en nieuwe militaire terreinen geplaatst. De afbakening vond plaats krachtens de 'Wet der Begrenzingen van ’s-Rijks militaire gronden' (1844?). Wat het doel er van was is nog niet duidelijk, waarschijnlijk onder andere het markeren van verboden terrein.
Waar de terreingrens een hoek maakte, werd een grenspaal geplaatst en op de lange rechte stukken lijken ze elke 125-150 meter geplaatst te zijn.
Voor zover bekend werden ze geplaatst rond verdedigingswerken (er is geen verband met de Kringenwet), wallen en militaire wegen. Maar ook rond magazijnen zoals de sectorparken en het Kruitmagazijn bij Spaarnwoude.
De hardstenen of betonnen grenspalen hebben tweemaal een letter met getal respectievelijk ingebeiteld of meegestort gekregen. Zowel op de bovenkant als een van de zijkanten, waarbij beide inscripties hetzelfde georiënteerd zijn. De zijkant met de inscriptie is meestal naar de buitenzijde van het terrein gericht.
In een proces-verbaal uit 1885 over de Rijks militaire gronden Haarlemmerliede, waarbij niet bekend is of het voor andere terreinen ook geldt, wordt de oriëntatie van de grenspalen als volgt omschreven:
"Wanneer in de hierna volgende beschrijving de plaats der grenspalen wordt beschreven, dan wordt met die plaats bedoeld een der opstaande ribben van den grenspaal, terwijl de vlakke (genummerde) zijde links van die rib, wanneer men zich buiten den Rijksgrond plaatst, gelegen is in, of evenwijdig loopt aan de grenslijn, volgende op het bedoelde paalnummer."
De letter is meestal een 'O' van 'oorlog' in de hardstenen grenspalen en een 'D' van 'defensie' in de (gewapend) grindbetonnen grenspalen. Dit hangt af van de op het moment van (her)plaatsing geldende naam van het Departement/Ministerie van Oorlog (1813-1928, 1940-1959) of Ministerie van Defensie (1928-1940 en sinds 1959).
Het getal is een volgnummer van Arabisch-Indische cijfers rond het betreffende fort of militair terrein. Als bij een wijziging van de terreingrens grenspalen zijn toegevoegd dan volgt na het cijfer een kleine letter zoals a, b, c en d.
Oudere grenspalen zouden Romeinse cijfers hebben gehad maar die zijn in de Stelling niet bekend. Het lettertype verschilt tussen de verschillende series grenspalen, bijvoorbeeld smal/breed en met/zonder schreven. Voor andere perioden en met andere linies kunnen ook verschillen optreden.
Meestal staat nummer 1 bij de toegang tot het verdedigingswerk of noordpunt van het terrein en zijn de grenspalen met de wijzers van de klok mee genummerd. In enkele gevallen is tegen de wijzers van de klok genummerd zoals Fort bij Spijkerboor.
Als forten, inundatiewerken of liniewallen direct op elkaar aansluiten worden ze vaak als één terrein gezien, zoals de Geniedijk Haarlemmermeer met haar drie forten waaromheen 216 grenspalen stonden.
Van de hardstenen grenspalen zijn de hoeken aan de bovenzijde afgevlakt zodat een achtkant met ongelijke zijden is ontstaan. De bovenste helft (bovengronds) is netjes afgewerkt met een lijnpatroon op de hoeken of gehele zijkanten. De onderste helft (ondergronds) is ruw gehakt en meestal breder. Er zijn enkele grenspalen bekend waarvan een zijde van de onderste helft veel breder is, mogelijk was dit om kantelen te voorkomen.
Grenspalen die in het water staan zijn soms bijna 200 cm. lang terwijl palen op het land minimaal 150 cm. lang zijn, zodat ze ongeveer 40-50 cm. boven water of land uitsteken. Een paal die in de oever van een sloot stond was 210 cm lang. De breedte bedraagt meestal 20 cm. (boven) tot 25 cm. (onder). Het gewicht zal tussen de 200 en 250 kilo zijn.
Er zijn vele uitzonderingen op bovenstaande beschrijving mogelijk. Zo zijn er ook een paar grenspalen met de letters 'RG' van 'Rijksgrond' bekend in de Vesting Muiden en ook is de afkorting 'D.v.D.' (Departement van Defensie) buiten de Stelling waargenomen.
Ook bestaat de kans op verwarring met oude grenspalen van gemeenten en waterschappen. Buiten de Stelling zijn ook grenspalen bekend rond kazernes van de Koninklijke Marechaussee en rond militaire begraafplaatsen van na 1945 zoals op Texel en bij Mook.
Door de hoogste nummers van bekende groepen grenspalen bij elkaar op te tellen blijkt dat er minimaal 1.500 grenspalen in de Stelling moeten zijn geweest. Met objecten waarvan de hogere nummers ontbreken of die nu helemaal geen grenspalen meer hebben, zouden er in totaal mogelijk rond de 2.000 exemplaren geweest zijn.
Vooral rond de Posten van Kraijenhoff hebben ook houten grenspalen gestaan, in stukken uit 1916 worden ze genoemd. De afmetingen zijn onbekend maar wel is zeker dat er eenzelfde tekst met een 'O' en een cijfer op stond. Van deze houten grenspalen is geen enkel exemplaar meer bekend.
Als kleinste militaire objecten en onderdeel van de Stelling, tegenwoordig als onpraktisch ervaren, zijn ze slecht zichtbaar en daardoor kwetsbaar voor beschadiging en verdwijnen. Bij het maaien en baggeren van de slootkanten vallen ze naar de bodem of ze worden als puin afgevoerd. Soms komen ze in de tuin van geïnteresseerden terecht.
Toch zijn het opmerkelijke objecten in het veld, zeker als alleen de grenspalen resteren van een militair object zoals het Fort benoorden Uitgeest. Het merendeel van de grenspalen heeft een beschermde status, meestal als onderdeel van een provinciaal- of rijksmonument.
| Overzicht grenspalen Stelling van Amsterdam d.d. 14-9-2019 | |||
|---|---|---|---|
| Aantal | Perc. | Opmerking | |
| Aanwezig | 299 | 54% | In goede staat of licht beschadigd aanwezig (soms verplaatst) |
| Restant | 21 | 4% | Ernstig beschadigd of nog gedeeltelijk aanwezig |
| Afwezig | 192 | 34% | Bekend uit eerdere observaties maar niet meer aangetroffen. |
| Reconstructie | 9 | 2% | Reconstructie geplaatst ter vervanging. |
| Onbekend | 38 | 7% | Bekend uit documenten maar geen zekerheid over aanwezigheid bv. locatie onbereikbaar. |
| Totaal | 442 | 100% | |
