Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 254

Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam, nummer 254
(8ste jaargang, 30 oktober 2006)

Een nieuwsbrief over militair erfgoed in de regio Groot-Amsterdam.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/>

Deze nieuwsbrief is, met illustraties, ook te vinden op:
<https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/>
Daar is ook informatie te vinden over deze nieuwsbrieven, het aanmelden en het archief.

Heb jij informatie die via deze nieuwsbrief aan ge-interesseerden gezonden kan worden? Stuur de informatie dan aan <e-mail adres vervangen door formulier>.

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

• Inleiding
• Kruitmagazijn van de Marine "Kadoelen", Amsterdam
• Bastion Haarlem, Amsterdam
• Publieksattractie Fort aan den Hoek van Holland, Rotterdam
• Het begin in het archief
• Nieuw boek over Seefront IJmuiden, Velsen
• Overig

Hierboven staat achter de artikelen, indien van toepassing, welke gemeente het betreft.

Inleiding

Deze nieuwsbrief is grotendeels weer een eigen productie over de historie. Namelijk over het verdwenen kruitmagazijn bij Kadoelen, het Bastion Haarlem in Amsterdam en archiefonderzoek in Haarlem.
Tevens een artikel over de fraaie historische tentoonstellingen in het Fort aan den Hoek van Holland (het broertje van Fort bij IJmuiden en Fort aan het Pampus). En afsluitend een nieuw boek over de Duitse bunkers aan de IJmuidense kust.

Reageren op deze nieuwsbrief kan op het Stelling Forum: https://forum.stelling-amsterdam.nl/
De volgende nieuwsbrief zal waarschijnlijk op 13 november verschijnen.

René Ros

P.S. Er staan nog drie nieuwsbrieven voor dit jaar gepland. De laatste op 11 december waarna tot 3 januari een kerstreces volgt. Bijdragen zijn zoals altijd welkom.

Kruitmagazijn van de Marine "Kadoelen"

Onlangs kreeg ik een knipsel uit 'Noord-Holland in woord en beeld' van 20 december 1924 met een foto over het Kruitmagazijn van de Marine "Kadoelen" (zie foto rechts). Het is niet de eerste keer dat ik iets over dit kruitmagazijn vernam maar wel de eerste foto en officiële naam en daardoor vielen diverse puzzelstukjes op hun plaats.

Zoeken op de website 'Historische Dagbladen in Beeld' (zie Nieuwsbrief 250) leverde dezelfde informatie op als het knipsel: het magazijn was overbodig geworden en werd begin 1925 verkocht.
In het Noord-Hollands archief ligt in het archief 'Rijksmarinewerf Amsterdam 1813-1913' een 'Register van "reparatien aan buitenbezittingen", 1893-1894' waarin het kruitmagazijn voorkwam met alle onderhoudswerkzaamheden die het had ondergaan.
Op het Internet is een website van dhr. Musquetier die al zes jaar bezig is om het 'Provinciaal Bestuurlijk archief van Friesland 1813-1924' te inventariseren. En over de toevalstreffers een webpagina bijhoudt waarin het kruitmagazijn voorkwam. Hij was zo aardig om het bestek en tekeningen (met buskruitvaten ingetekend) uit 1879 te kopieren.

Het kruitmagazijn voor de Marine werd in april 1879 aanbesteed om gebouwd te worden "op het terrein van 's Rijks militairen post te Kadoelen, gemeente Landsmeer". Die post was Post no 2 (het bestek noemt het no 1), onderdeel van de Posten van Kraijenhoff, waarvan de wal op een situatietekening nog voorkomt maar met de nieuwbouw is afgegraven. Er was al een ouder kruitmagazijn met wachterswoning die bleven bestaan. De wachterswoning werd wel vergroot.
Bij het stenen magazijn met "blauw verglaasde Woerdensche pannen" hoorde ook een ijzeren hek, een steiger aan Zijkanaal I en een 90 cm ijzeren spoorbaan daar naartoe. De begrootte kosten bedroegen 156.000 gulden (vergelijkbaar met 1,4 miljoen euro nu).

Zoals gezegd is het magazijn in 1925 verkocht. Waarschijnlijk is het terrein toen verkocht aan Machine- en Ventilatorenfabriek H.T. Kiekens die in 2001 de vestiging sloot en alleen nog een vestiging in Almelo heeft. In de jaren 1930 maakte deze fabriek de ventilatie-aggregaten voor diverse typen kazematten uit die tijd. Het oude kruitmagazijn en de wachterswoning zijn niet meer aanwezig. Wel is een wachtlokaal uit vermoedelijk 1900 nog aanwezig. Het nieuwe magazijn moet in de jaren 1980 zijn gesloopt maar er ligt nog een fundering (zie foto links) met de juiste afmetingen.

Kruitmagazijn van de Marine "Kadoelen": <https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/kadoelen/> (NIEUW)
Posten van Kraijenhoff: <https://www.stelling-amsterdam.nl/bunkers/krayenhoff/>
Home Page van Anton Musquetier: <http://members.home.nl/musquetier/>
Kiekens Products: <http://www.kiekens.nl/historie.html>

Bastion Haarlem

Tekening: aangepast van Stichting Menno van Coehoorn/C. Weber.

Pak eens een topografische kaart van Amsterdam en kijk eens waar je langs de Singelgracht, de laatste vestinggracht van de hoofdstad, nog een van de 26 bastions (of bolwerken) kan herkennen die in de periode 1613-1663 zijn aangelegd. Meestal zie je aan de slingering van de gracht en haar oevers waar bastions gelegen moeten hebben. Slechts op 1 locatie is het bastion zeer duidelijk te herkennen en dat is het bastion Haarlem aan de Marnixstraat; tegenwoordig bekend als 'Eerste Marnixplantsoen'.

De saillant en de twee facen van het bastion liggen nog immer aan het water (zie tekening). Een bakstenen kademuur is aanwezig maar het is onwaarschijnlijk dat dit de oorspronkelijke muur is.
De twee flanken worden gevormd door de aanpalende woningen die blijkbaar in de aangeplempte vestinggracht zijn gebouwd. Het bastion is grotendeels een grasveld dat blijkbaar een van de weinige honden-uitlaatplekken in de omgeving is. Er loopt een fietspad door en er is een skatebaan en een basketbalveldje - om even het hedendaagse beeld te schetsen.

Alhoewel de Vesting Amsterdam tussen 1839 en 1848 ontmanteld werd, blijkt uit publicaties van 1953-2004 dat langs de Singelgracht muurfunderingen van de bastions en tussenliggende courtines in de grond zijn gevonden.

Bastion Haarlem op Google Maps: <http://maps.forten.info/toonkaart.php?rdx=120500&rdy=488320&name=Bastion%20Haarlem>

Publieksattractie Fort aan den Hoek van Holland

Uw soldaat-schrijver werd door de kapitein Verbeek, de commandant Fort aan den Hoek van Holland, opgeroepen voor een herhalingsoefening in het fort. Bij de eerste opkomst was al geconstateerd dat de vaste bezetting van het fort bestaat uit levensechte "houten klazen" die in veel fraaie diorama's de dienstplichtingen een blik geven van het leven in het fort.

Op 21 oktober jl. werden door een Rotterdamse wethouder vier nieuwe elementen aan de tentoonstelling toegevoegd (zie foto's). Zoals een ingericht slaaplokaal met de wollen dekens op de bedden en de sergeant-majoor die de mannen welkom heet.
Klapstuk is de indrukwekkende replica van twee stuks 24 cm geschut in een van de koepels waarmee levende soldaten laten zien hoe geladen en geschoten werd. Met een daverende knal uit de luidspreker en rook uit de rookgenerator is de beleving in de krappe ruimte compleet.

De gasten werden in groepen van 15 personen langs de nieuwe elementen geleid om bij de bar te eindigen. Aldaar vonden (her)nieuwde kennismakingen in een goede sfeer plaats.
Terwijl de meeste gasten vertrokken mocht uw soldaat-schrijver de avondmaaltijd delen met een groot deel van de 60 vrijwilligers die in het fort werkzaam zijn.
Toen de duisternis over Hoek van Holland was gedaald, hadden veel buurtbewoners zich buiten het fort opgesteld voor een fraai vuurwerk die de koepels in een vreemd schijnsel zette (zie foto rechts).

Het fort is de enige in Nederland met zo'n invulling en zeker een bezoek waard, nadrukkelijk ook voor hen die met de ontwikkeling van bezoekerscentra bezig zijn. Jaarlijks brengen op ongeveer 100 dagen circa 20.000 mensen een bezoek aan het fort waaronder 6.000 schoolkinderen.
Een bezoek kan gecombineerd worden met het nabijgelegen Atlantikwall Museum. Het fort behoort overigens tot de Stelling van de Monden van de Maas en het Haringvliet waartoe ook de vestingsteden Brielle en Hellevoetsluis behoren.

Fort aan den Hoek van Holland: <http://www.forthvh.nl/>
Fortmysterie speurtochten: <http://www.forthvh.nl/Nieuws/fortmysterie.htm>
Atlantikwall Museum: <http://www.atlantikwall-museum.nl/>
Stelling van de Monden van de Maas en het Haringvliet: <http://www.forten.info/catalogus/mmh/>

P.S. Diverse sluizen langs de Nieuwe Waterweg, o.a. Maassluis, waren een inlaatpunt van inundatiewater voor de Stelling. Indirect beschermde het Fort aan den Hoek van Holland die inundatievoorziening.

Het begin in het archief

In februari, september en oktober heb ik in totaal drie dagen tijd genomen om hele dagen het Noordhollands Archief in te duiken. De verlanglijst van te raadplegen dossiers is heel lang maar er zit schot in de zaak. De aantekeningen zijn nog niet verwerkt en daar wordt nu mee gestart.

Om te beginnen: het begin. In het archief van het 2e Geniecommandement te Amsterdam (1875 - 1940) ligt een dik dossier met 'Rapporten en nota's, met bijlagen, betreffende de verdedigingswerken voor de Stelling van Amsterdam en de drinkwatervoorziening van Amsterdam in oorlogstijd, 1871-1885'. Met daarin veel plannen en discussie over de aanleg van de Stelling. Zoals een ontwerp bewapeningsstaat, discussie over de (on)mogelijkheid tot aanleg in oorlogstijd en diverse traces.
Een van die traces is uit 1879 en opgesteld door J.C.C. den Beer Poortugael, die van februari tot en met augustus van dat jaar de Minister van Oorlog was. In 1889 werd hij de Stellingcommandant en bleef dat tot hij in 1891 ontslag nam wegens conflicterende inzichten over de aanleg. Met voorstellen en brochures bleef hij de Stelling kritisch, als een luis in de pels, volgen. Over de inundaties zijn geen gegevens overgenomen, maar wel de namen van de forten en posten. En door de plaatsnamen erin konden deze bij benadering op een kaart geplaatst worden.
Opvallend is dat in het noorden het tracé niet begint in Edam maar in het noordelijker Schardam. En in het zuiden bij Nieuwer Ter Aar/Nieuwersluis in plaats van Nigtevecht/Weesp. Een veel ruimere Stelling dus, behalve in het Westfront waar de hogere duingronden te dicht bij Amsterdam liggen. De namen en locaties kan je bekijken op een nieuwe pagina over het 'Stelsel van Den Beer Poortugael'.

Ook een genoegen om in de hand te houden zijn de modeltekeningen van een fort in hoog en in laag terrein uit 1877. Het toont een niet toegepast artillerie-fort met nog onder andere bastions en flankbatterijen, maar wel al breed en ondiep.
Een dossier van de Commandant in de 7e Verdedigingsstelling uit 1881 met de titel 'Aantekeningen betreffende de gang van zaken sedert 1870, geleid hebbende tot het Ontwerp der Stelling van Amsterdam' is natuurlijk ook fascinerend. Al lezend komt in 34 pagina's heel langzaam het uiteindelijke tracé tot stand. De wisselingen bij plannenmakerij in personeel, inzichten, locaties, financien enzovoort lijken van alle tijden.

Noordhollands Archief: <http://www.noordhollandsarchief.org/>
Biografie J.C.C. den Beer Poortugael: <https://www.stelling-amsterdam.nl/mensen/poortugael.htm>
Stelsel van Den Beer Poortugael: <https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/index/stelsel1879.htm> (NIEUW)

Nieuw boek over Seefront IJmuiden

Het nieuwe boek 'Seefront IJmuiden' beschrijft de opbouw en het functioneren van de Duitse Kustverdediging bij IJmuiden. Deze kustverdediging maakt deel uit van de voormalige Atlantikwall.

De geschutbunkers, luchtafweerbatterijen, commandocentra en infanteriestellingen in het kustgebied tussen Heemskerk en Bloemendaal worden in dit boek uitgelicht. Niet alleen wordt het verleden uitgebreid behandeld, ook wordt er aandacht besteed aan de huidige staat van de nog aanwezige bouwwerken. Het fraaie en degelijke boek bevat 160 pagina's waarin 120 foto's, 95 tekeningen en 50 kaarten zijn opgenomen.

Seefront IJmuiden, zal op 15 november 2006 in een beperkte oplage verschijnen. Op de website van Bunker Archief zullen aanvullingen beschikbaar worden gesteld zoals referentiemateriaal, tabellen en aanvullende gegevens.

Auteurs: Ruud Pols en Leo de Vries
Prijs: 22,00 euro (exclusief bijdrage in verzend- en verpakkingskosten)

Online Bestellen via Forten Info: <http://www.forten.info/winkel/bunkerarchief/>

Overig

- De Haarlemmermeersche Golfclub is vrij toegankelijk voor wandelaars mits ze op de paden blijven om niet getroffen te worden door golfballen. Je kan dan goed de schuilplaatsen en mitrailleuropstellingen van de Voorstelling bij Vijfhuizen beleven. Er zijn recent nieuwe foto's gemaakt voor de pagina: <https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/vijfhuizen-voor/>

- De Voorpositie bij Cruquius heeft sinds de reconstructie vijf jaar geleden een weg eroverheen gekregen en is verder volledig overwoekert: <https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/heemstede/>

- Het restaurant in Fort bij Vijfhuizen blijkt een eigen website te hebben: <http://www.fortrestaurant.nl/>

- 'Aantal Rijksmonumenten met 21 uitgebreid op het Hembrugterrein' op de website van de gemeente Zaanstad: <http://www.zaanstad.nl/pers/persberichten/3972860?view=Standard>

- Een fraaie foto van de valdeuren in een Amsterdams metrostation (Weesperplein?) om de tunnelbuis af te sluiten en het station als schuilkelder te kunnen gebruiken: <http://p.chiparus.net/prj/metro.php?pic=40> (Met dank aan Jeroen Bruintjes.)

- Hacker Rob Gonggrijp verschafte zichzelf vroeger toegang tot de schuilkelder onder het metrostation Weesperplein. Zie een recent bezoek in het TV-programma Reporter (vanaf 13:29): <http://reporter.kro.nl/uitzendingen/2006/20060524ropgonggrijp/20060524ropgonggrijp.aspx> (Ook met dank aan Jeroen Bruintjes.)