Sluit [X]   
 

Steunen met een donatie?

© 1999-2025, René G.A. Ros
Laatst gewijzigd 20-8-2025

Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsgierig? Lees deze nieuwsbrief maar!Nieuwsbrief 562

Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam
Een nieuwsbrief over militair erfgoed in de regio Amsterdam.
27ste jaargang, nummer 562, 14 oktober 2025

 

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

 

Inleiding

Veel dienstberichten maar daarna mijn verhaal over de nieuwe informatieborden. Natuurlijk even herinneren aan ons nieuwe boek. Inhoudelijk een kort artikel over strafcellen en badcellen. Ook een aankondiging over het nieuwe Cruquius Museum. Nieuwe donateurs worden gezocht en deel 2 van de aanwinsten van 2025. Tenslotte weer vondsten in het Noord-Hollands Archief, nu over naoorlogse munitiemagazijnen bij Uitgeest.

Tip: houd de cursor boven de afbeeldingen om een beschrijving te lezen.

 

Dienstberichten

- In 1944 kreeg de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude opdracht van de Duitse bezetter om te zorgen voor de sloop van een aantal woningen. Chris Buzink heeft hierover een degelijk artikel voor De Dorpskrant - ook online beschikbaar - geschreven. Het laat zien hoe de sloop is verlopen en welke huizen en kerk er bij betrokken waren.
Het doel van het slopen zou zijn geweest om een vrij schootsveld voor mitrailleuropstellingen en loopgraven te maken als onderdeel van een 3e verdedigingslijn van de Atlantikwall. Het zou mijn inziens kunnen gaan om de Vordere Wasserstellung. De Duitse bezetter schreef de gemeente wel wát er moest gebeuren maar natuurlijk niet wáárom.
Afbraak van woningen in Haarlemmerliede tijdens WO2

- Na een eerdere herdenkingsmunt voor het werelderfgoed Stelling van Amsterdam in 2017, is op 2 oktober een nieuwe, mooie herdenkingsmunt voor de 'Hollandse Waterlinies' verschenen. In het persbericht staat over het kaartje op de munt: "De lijn geeft de locatie van de linies aan en de driehoekjes vertegenwoordigen de bouwwerken langs de linie: de forten, vestingen en kastelen". De gearceerde vlakken worden niet genoemd maar die verbeelden ongetwijfeld de inundaties.
Waarom worden er onterecht inundaties ten westen (links) van de lijn van de NHWL weergegeven? Het is zo'n eenvoudige weergave en dan zo'n blundertje? Is per ongeluk de Oude Hollandse Waterlinie of de Hintere Wasserstellung meegenomen? En waarom zijn tien van de elf (online zichtbare) afbeeldingen in de bijgesloten drukwerkjes alleen van de NHWL en is de StvA vergeten?
Hollandse Waterlinies Vijfje op website KNM

- Op 10 oktober jl. was het vijf jaar geleden dat onze publicatie 'Beste Nederlanders' verscheen, met de herinneringen van het hoofd Sabotage van de geheime Stay Behind-organisatie 'Operaties'. Nadien zijn er nog tien aanvullingen geweest naar aanleiding van nieuw gevonden informatie. Het is een PDF-publicatie die in totaal 5.800 keer is gedownload en is daarmee (op basis van aantal downloads per dag) onze populairste PDF-publicatie.
Beste Nederlanders

- Theo Thijssen, onderwijzer en schrijver maar ook korporaal op Fort bij Uithoorn, was in het nieuws. Het betreft een nieuwe muurschildering in de Jordaan, met Kees Bakels en zijn zwembadpas uit het boek 'Kees de jongen'.
Boekpersonage Kees de jongen vereeuwigd op muur in de Jordaan: 'Een icoon' op website NOS Nieuws

- Stichting Forteiland Pampus heeft een film gemaakt, zodat iedereen kan ervaren hoe vernuftig Pampus zijn duurzame energiehuishouding organiseert. De gedachte erachter: als het op dit kleine eiland kan, kan het overal.
'Pampus, het eiland van zelfenergie' op YouTube

- Het Rijk heeft zijn Ontwerp Nota Ruimte openbaar gemaakt, met mogelijke bouwlocaties nabij de StvA bij Beverwijk en Haarlemmerliede. Tegelijk is de provincie bezig met de Omgevingsvisie 2050. Die twee overheden zullen keuzes moeten gaan maken en rekening houden met het werelderfgoed. Organisaties tot behoud van monumenten en landschap, let u op aub.?

- Om persoonlijke redenen is onze bibliotheek op Fort Uitermeer, waarschijnlijk de rest van dit jaar, alleen op afspraak geopend. Als ik zeker weet dat ik aanwezig zal zijn, en er niet al andere afspraken zijn, dan geldt die beperking niet. Het wordt in het overzicht op de website aangegeven.
Bibliotheek

 

Nieuwe informatieborden

Tekst: René Ros.
Foto's: Peter Schat (DStvA) en René Ros (DStvA).
Met dank aan: Marcel Anthonijsz (DStvA), Sylvia Beliën en Eric ten Brummelhuis (provincie Noord-Holland), Otto Bodemeijer (DStvA), Mirjam Jansen-Schaap (Fort bij Uithoorn).

Tja, je loopt al vijftien jaar te roepen dat een op de vier zinnen op de informatieborden onjuistheden bevat. En dan word je gevraagd om die teksten dan maar zelf te gaan schrijven. Voor borden waar een fout niet zo makkelijk te corrigeren is als op een website en je dus heel zorgvuldig moet zijn. De nieuwe panelen zijn in de maanden juli en augustus vervangen en een enkele zijn nieuw geplaatst. In dit artikel wordt een blik achter de schermen gegeven en waar je mij wel en niet op kan aanspreken.

Onthulling in 2008 van het eerste nieuwe Stelling-informatiebord bij Fort bij Nigtevecht.Van oktober 2023 tot februari 2024 heb ik op verzoek van de provincie Noord-Holland gewerkt aan de historische teksten voor de nieuwe informatieborden van de Stelling van Amsterdam. De opmaak en indeling werden door het Sitebureau Hollandse Waterlinies in een toolkit opgelegd. De algemene teksten over de Hollandse Waterlinies en de Stelling van Amsterdam lagen helaas al vast, inclusief onjuiste informatie. En wervende teksten over wat er op de forten te doen is, dat kunnen anderen beter.

Omdat de nadrukkelijke wens van de provincie was om wel de laatste stand van zaken met betrekking tot kennis over de Stelling te gebruiken, zijn de oude teksten geheel herschreven. Het stond niet in de toolkit, maar op de grote borden bleek ruimte voor ongeveer 650 tekens en op de kleine borden 930 tekens. Omdat de tekst in een database werd berekend en geschreven, konden de teksten in een afbeelding van een informatiebord voorbeschouwd worden om te zien of het paste.

Aangezien taak, bewapening en bezetting van de forten in mijn database zitten, waren alle teksten daarover in 15 seconden uitgerekend. Het kostte meer tijd om de specifieke informatie per fort of inundatiewerk beknopt te schrijven. De historische gebeurtenissen in de database werden daarvoor geraadpleegd en in veel gevallen gecontroleerd. Er was ook een wens om informatie over personen te geven. Aangezien ik daar veel onderzoek naar heb gedaan, was ik het daarmee eens en had de informatie eenvoudig beschikbaar.

Luchtfoto van Fort bij Veldhuis.Mijn teksten waren een eerste opzet waarover een redactie zich nog heeft gebogen, hetgeen in februari 2024 werd teruggekoppeld en verbeterd. De teksten werden ook aan de fortgebruikers voorgelegd, met slechts twee reacties over de historische teksten. In één geval was een met bronnen onderbouwde reactie voldoende. In het andere geval werd samen archiefmateriaal bekeken en geconcludeerd dat de tekst klopt. Natuurlijk is het leuk om gelijk te krijgen, maar veel leuker was om samen boven de bouwtekeningen te discussiëren.

De nieuwe informatieborden gaven ook de gelegenheid om andere foto's te gebruiken. Een hedendaagse foto op de grond voegt weinig toe. Luchtfoto's en historische foto's voegen wél een ander perspectief toe, zodat die zoveel mogelijk zijn gebruikt. Veel afbeeldingen zijn uit onze collectie beschikbaar gesteld, waaronder de door ons gemaakte luchtfoto's.

Na plaatsing van de 79 Stelling-borden ontving ik de PDF's van de borden voor archivering in de collectie. Daarbij bleek dat er op de grote borden toch meer dan 650 tekens mogelijk was geworden, tot wel 1300 tekens!

Mijn teksten waren nog goed te herkennen, maar - meestal in het midden - is tekst toegevoegd met daarin ook wat onjuiste informatie. Dat was niet collegiaal en moet ik afstand van nemen, hoe oncollegiaal dat ook is. Er had best beter gebruik gemaakt mogen worden dat ik nauwkeurig werk en veel kennis over dit onderwerp heb. Zie het toch eens als iets positiefs, dat in eigen voordeel ingezet kan worden. Ik hoop weer dat het een volgende keer beter gaat.

Het vernieuwde bord van Fort Uitermeer, 2025.Bij slechts één op de 13 brden zit een storende typvout die met spelingkontrole voorkomen had kinnen worden, soalz 'capponnière' en 'Spaandam'. Er zijn ook inhoudelijke opmerkingen, zoals dat een kardoes en een huls heel verschillende dingen zijn. En dat er geen twee explosies op Fort Uitermeer zijn geweest.

Hoe dan ook, het is toch vooral een enorm gigantische, heel significante, erg opmerkelijke en zeer broodnodige verbetering geworden. Er zijn vrijwel geen redenen meer om me te ergeren aan de informatieborden in de Stelling van Amsterdam. En het was een eervolle erkenning en ook leerzaam om er aan mee te mogen werken. Het algemene publiek is de doelgroep van de informatieborden en zij zijn met de vernieuwde borden van betere beknopte informatie voorzien.

Reacties over de informatieborden kan je sturen aan de provincie Noord-Holland ter attentie van Eric ten Brummelhuis (brummelhuise@noord-holland.nl) en/of aan mijzelf (auteur@stelling-amsterdam.nl).

N.B. Behalve de PDF's van zowel de oude als de nieuwe borden, is er ook één fysiek oud bord in de collectie opgenomen. Door omstandigheden is het bord uit 2008 voor Fort bij Uithoorn nooit geplaatst. Nog geheel nieuw in de verpakking is het voor de collectie geschonken. In de collectie zat al een nog ouder ANWB-bord van Fort bij De Kwakel dat werd gegeven door de werklieden die in 2008 de borden vervingen.

Inundaties
Forten
Mensen
'Nieuwe informatieborden werelderfgoed Hollandse Waterlinies' op website provincie Noord-Holland
Informatieborden Stelling van Amsterdam 2025 in Collectie DStvA

 

Nieuw boek 'Kennismaken met de Stelling van Amsterdam' (H)

Tekst: Alexander Senger en René Ros.

In het voorwoord stelt militair historicus en emeritus hoogleraar Wim Klinkert, dat het nieuwe boek 'Kennismaken met de Stelling van Amsterdam' een fraai inzicht geeft in het ontstaan, opbouw en functioneren van de Stelling van Amsterdam.

ZOEK JE ALS FORTGEBRUIKER MEERDERE EXEMPLAREN ALS KERSTCADEAU? NEEM DAN CONTACT MET ONS OP!

Kaft van Kennismaken met de Stelling van Amsterdam.En zo is het ook precies bedoeld. Niet de individuele forten staan in de schijnwerpers, maar de Stelling van Amsterdam als militair afschrikwekkend systeem; een slimme combinatie van ondoorwaadbaar water, op de zwakke plekken beschermd door 'bewapend' betonnen verdedigingswerken, rondom de Nederlandse hoofdstad. Nergens anders in de wereld is dit principe zo effectief toegepast.

Maar hoe werkte dat systeem van inundaties en forten, hoe is het gebouwd en welke voorzieningen waren nodig om het daarbinnen zo'n negen maanden uit te houden? Hoe is het de Stelling in de Eerste en Tweede Wereldoorlog vergaan en hoe was het leven op de forten? Dat zijn enkele vragen die dit boek wil beantwoorden.

En tenslotte kijken we ook naar de huidige en toekomstige waarde van deze unieke verdedigingsgordel; wat hebben we tegenwoordig aan de forten, liniewallen, wegen en de polders waaruit de Stelling bestaat. De Stelling van Amsterdam is sinds 1996 UNESCO Werelderfgoed en het meer dan waard om in goede staat door te geven aan de volgende generaties.

Review: "Zeker aan te bevelen, een mooi en makkelijk te lezen boek over de Stelling van Amsterdam. Het is gelukt om een onderwerp waar al veel over is geschreven, toch weer vernieuwend te maken . Mooie prijs-kwaliteit verhouding alsook de mix tussen oude en recente foto's."

Kennismaken met de Stelling van Amsterdam
Introduction to the Defence Line of Amsterdam
Einführung in die Verteidigungslinie von Amsterdam

 

Nationaal Archief: Arrestantengebouw en Badinrichting

Tekst: René Ros.
Foto: Uitsnede van tekening uit archiefstuk.
Bron: NL-HaNA 3.09.23, inv.nr. 549, Brief met een ontwerptekening over een arrestantengebouw en een badinrichting op de forten behorende tot de Stelling 1918.

Omdat de titel van een map in het Stelling van Amsterdam archief "arrestantengebouw" bevatte, leek het te gaan om de krijgsraadarrestanten in drie forten in de Beemster. Na lezing bleek dat niet het geval, maar om de gehele Stelling te gaan. Daarom nu kort, apart aandacht voor dat arrestantengebouw. In de volgende nieuwsbrief volgt een langer verhaal over de krijgsraadarrestanten.

Bouwtekening van het Arrestantengebouw en Badinrichting voor de forten van de Stelling van Amsterdam.Het betreft een map met brieven uit februari en maart 1918 over in eerste instantie "de reiniging van het lichaam voor de fortbezettingen". Daaruit blijkt dat op de meeste forten in een lokaal, meestal een waslokaal, een deel was afgeschermd om uitgebreid te wassen met uit de keuken aangevoerd warm water. Van enkele forten kon de bezetting gebruik maken van een nabijgelegen gemeentelijke badinrichting.

Over de drijvende 'waschvlotten' die op diverse bekende tekeningen staan aangegeven, wordt met geen woord gerept. En ook enkele militaire (openlucht) zwembaden hadden blijkbaar geen rol in de lichaamshygiëne. Bedenk ook dat het merendeel van de militairen in de eerste helft van 1916 met groot verlof naar huis was gestuurd.

Daarnaast weten we dat er, op enkele afgelegen forten na, geen cellen in de forten waren. Als er van oorsprong tralies voor de ramen zat, dan was dat om kruit te kunnen ventileren zonder dat wezens of voorwerpen naar buiten of naar binnen konden. Luitenant Rang schreef in zijn mobilisatie herinneringen over een geïmproviseerd 'cachot' om de dronken sergeant Rook op te sluiten.

Lichte straffen, zoals kwartierarrest, werden in het eigen lokaal op het fort uitgezeten. Als je je daar niet aan hield, zoals toch naar de kantine gaan, kreeg je gewoon extra dagen kwartierarrest.
Militairen die zich ernstiger misdroegen, moesten naar andere locaties overgebracht worden. En we zullen in de volgende nieuwsbrief zien dat het tijdens de mobilisatie om aantallen ging, waar men niet op voorbereid was. Onder die omstandigheden wilde men toch enkele strafcellen op het fort hebben en men was van plan dat te combineren met een badgelegenheid.

De Stellingcommandant stelde in februari 1918 voor om bij 21 bij naam genoemde forten, voor 5.000 gulden per stuk (vergl. 43.000 euro), een houten gebouw te plaatsen als "Arrestantengebouw en Badinrichting". Weesp en Muiden staan er in potlood naast geschreven. Een bouwtekening van het gebouw zit ook in de map, waarop de afmetingen 13,4 m. bij 4,8 m. zijn aangegeven. Er zijn twee strafcellen aan de ene kant en acht badcellen met douchebak aan de andere kant getekend. De badcellen zouden uiteraard apart voor officieren, onderofficieren en minderen zijn. En als een gevangene in een strafcel naar een badcel moest, dan moest dat buitenom.

Omdat het een te klein onderwerp is waar geen bouwwerken uit zijn voortgekomen, wordt deze informatie niet in de website opgenomen. Wel in de database, met verwijzing naar het archief, op welke forten de gebouwen mogelijk waren gedacht. Voor het geval er ooit toch nog iets over wordt gevonden.
Uit een brieftekst blijkt dat op Fort Waver-Amstel zo'n gebouw al was gebouwd, maar het gebruik was beëindigd omdat de fortcommandant er geen brandstoffen voor wilde gebruiken. Op een luchtfoto uit 1920-1930 is een gebouw met die lengte-breedte verhouding bij de toegang tot het terrein te zien.

Uit de brieven blijkt het verdere verloop niet, maar een vermelding over de bouw ervan zijn we nooit tegengekomen en er zijn ook geen bestekken (contracten) van te vinden. De plannen moeten ter voorbereiding van een tweede mobilisatie zijn geweest, als in geval van oorlog de verlofgangers weer terug naar hun forten moesten. Maar in november 1918 was er een wapenstilstand en kwam er een einde aan de oorlog en onze mobilisatie.

Mobilisatie Herinneringen

 

Cruquius Museum vertelt verhaal dat het verdient om door te geven

Tekst: Stichting Haarlemmermeermuseum De Cruquius en René Ros (Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam).
Foto's: Arjen Veldt Fotografie i.o.v. Stichting Haarlemmermeermuseum De Cruquius (met toestemming), René Ros.
Met dank aan: Bas Kreuger (Kreuger in Kultuur), Elise van Melis (Stichting Haarlemmermeermuseum De Cruquius).

Luchtfoto van het Cruquius gemaal en het paviljoen.Op woensdagmiddag 11 juni openden de commissaris van de Koning Arthur van Dijk en burgemeester van Haarlemmermeer Marianne Schuurmans het nieuwe museumpaviljoen van het Cruquius Museum in Cruquius. Deze bijzondere uitbreiding, gelegen naast het iconische stoomgemaal De Cruquius – een top 100 rijksmonument – versterkt de museale beleving en brengt het ontstaan en de ontwikkeling van de polder op indrukwekkende wijze samen.

Het Cruquius Museum vertelt het verhaal van de droogmaking van het Haarlemmermeer in 1852. Met het nieuwe paviljoen wordt dit historische verhaal verbonden met de latere ontwikkeling van de nieuwe polder. Commissaris van de Koning Arthur van Dijk: "Het Cruquiuspaviljoen dat vandaag geopend wordt, verbindt het verleden aan het heden. Het toont hoe belangrijk erfgoed is. Vanuit het diepste punt van Noord-Holland zeg ik: blijf pompen, blijf vertellen, blijf bouwen. Want dit verhaal verdient het om doorgegeven te worden."

Het paviljoen is ontworpen door Braaksma & Roos Architecten. De robuuste, golvende gevel van cortenstaal sluit eigentijds aan op de historische context van het stoomgemaal. Het gebouw biedt ruimte aan de nieuwe tentoonstelling, filmzaal en uitbreiding van de horecavoorzieningen. De nieuwe presentatie met de titel "Haarlemmermeer: het onmogelijke mogelijk gemaakt" is ontworpen door OPERA Amsterdam. De interactieve tentoonstelling is opgebouwd in de thema's: polder, landbouw, water, wonen en luchthaven en geschikt voor jong en oud.

Stelling van Amsterdam

Thema water in de tentoonstelling in het Cruquius Museum.Het thema water wordt getoond met een model van het meer, waarop het verhaal van het droog maken wordt geprojecteerd. Een voice-over op de oorspeaker vertelt over de plannen, uitdagingen en de realisatie van de polder met daarin een deel van de Stelling van Amsterdam. De overstromende sloten bij het inunderen, de aanvallende troepen en het vliegkamp Schiphol komen op het model aan bod.

In meerdere online overleggen van Bas Kreuger, Shosho Amsterdam en René Ros is de verhaallijn en de tekst besproken en vervolgens uitgewerkt. Sommige teksten van de voice-over lijken sterk op de teksten uit die overleggen of de e-mails. Ieders kennis werd gerespecteerd en ter harte genomen, gecombineerd met die van de anderen en met een mooi resultaat voor de bezoekers.

Door het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam is een militaire grenspaal in bruikleen gegeven. Vanwege het gewicht kon alleen een korte grenspaal in de vitrine. Het zijn de twee gelijmde bovenste delen van grenspaal O7 van de Damsluis in de Drecht geworden. Ernaast is een helm model M16 van het Nationaal Militair Museum te zien.

Het nieuwe paviljoen en het oude gemaal zijn zeker de moeite waard om te bezoeken. De demonstratie van het oppompen van water is indrukwekkend om te beleven! Ga dus zeker binnenkort eens langs!?

Cruquius Museum
Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam

 

Nieuwe donateurs en sponsors gezocht!

Tekst en foto: René Ros.

De huidige donateurs en sponsors willen we bij deze zeer bedanken. Het aantal particulieren en organisaties, de bedragen en het jaarlijks herhalen blijft de verwachtingen overtreffen. Toch stoppen er zo nu en dan mensen met doneren, stopt een bedrijf, is het e-mailadres niet meer geldig of krijgen we een overlijdensbericht. Nieuwe donateurs zijn daarom altijd welkom. Als je deze nieuwsbrieven met plezier leest en onze werkzaamheden wilt ondersteunen, overweeg dan alsjeblieft een donatie.

Kluis in het Provinciaal Centrum Civiele Verdediging te Haarlem.Zoals je zult begrijpen, vraagt het maken en in de lucht houden van deze omvangrijke website vele honderden uren vrije tijd. Jouw donatie is cruciaal om de directe kosten van deze private website te dragen om het in de lucht te houden, onafhankelijk van overheden. Met als doel om kennis, bekendheid en bewustzijn over de geschiedenis van militair erfgoed te bevorderen.

De bibliotheek op Fort Uitermeer en beveiligde opslag hebben kosten voor huisvesting en verzekering. Denk ook aan digitale scans en toegangsabonnementen bij enkele archiefdiensten, aankoop van boeken, foto's, prentbriefkaarten en voorwerpen. En vergeet de brandstofkosten voor de gereden kilometers niet.

Mocht je donateur kunnen worden, dan wordt dat zeer op prijs gesteld. Ook kunnen organisaties en bedrijven sponsor zijn. Donateurs ontvangen kortingen en gratis deelname aan activiteiten. En soms speciale acties met vrijkaarten, boekverloting enzovoort. Sponsors kunnen bijvoorbeeld een roulerende banner op de websites krijgen. Elke nieuwe donateur en sponsor krijgt gratis een van onze luchtfoto's naar keuze.

Wil je als persoon of organisatie deze website financieel ondersteunen? Geef dan een donatie en geniet van een aantal voordelen. Bestaande donateurs ontvangen na een jaar een herinnering.
Zie de webpagina met informatie over het doneren met meer informatie vinden over de voordelen en hoe met een overschrijving te betalen.

Informatie over doneren

 

Aanwinsten 2025 (2/4)

Tekst en foto's: René Ros.
Met dank aan: Arjen Eissens Meubelrestauratie, Peter de Vries en diverse particuliere schenkers en verkopers.

Ook in 2025 zijn er vele schenkingen of aankopen geweest, in de hoop dat er een verhaal of in ieder geval informatie uit het materiaal gehaald kon worden. Vaak lukt het niet er een verhaal uit te krijgen en is het bijvoorbeeld niet meer dan een leuke briefkaart. In andere gevallen kan de persoon geïdentificeerd worden, de herkomst van een voorwerp achterhaald worden of een relatie met een fort of ander gebouw gelegd worden. Met een serie artikelen in de laatste nieuwsbrieven van 2025, komen de verwervingen aan bod waar wat over te vertellen is.

Dienblad met houtsnijwerk Mobilisatie 1914-1916.Dienblad

Per post ontvingen we een alleraardigst houten dienblad met metalen handgrepen, voorzien van een houtsnijwerk van takken en vogels met de teksten "Mobilisatie 1914-16" en "K. Brons". Zeer waarschijnlijk militaire huisvlijt, wellicht zelfs deelgenomen aan een tentoonstelling, om de vrije uren te veraangenamen. Maar ja, wie was K. Brons? De K kan Koos, Kees of Karel als roepnaam zijn, terwijl de voornaam Cornelis luidt met mogelijk meer voornamen.

In de - online beschikbare - militaire stamboeken vonden we een Cornelis Brons (*1893) die qua leeftijd in 1916 gemobiliseerd kon zijn. En omdat hij bij ons 2e Regiment Vestingartillerie werd ingelijfd, zouden we graag willen dat hij de maker is, ook al ging hij in 1913 over naar het 3e regiment.
Een Paulus Cornelis Brons (1884) uit Nijmegen diende bij het 2e Regiment Veldartillerie, maar grootste probleem is dat hij al in 1911 overleed.
Tenslotte een Karel Cornelis Brons (*1882) zonder bekende eenheid en bovendien gingen Rotterdammers niet naar de Stelling van Amsterdam, zij werden meestal naar het zuiden gedirigeerd, zoals het zuidelijke deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie of de Zuiderwaterlinie.

En een K. Brons kan natuurlijk ook voorkomen in de nog niet gedigitaliseerde stukken. Toch is het een heel leuk dienblad als mooi voorbeeld van militaire huisvlijt, maar wie de maker is is op dit moment niet met zekerheid te achterhalen. (NL-WpDStvA-C16537)

Voorschriften over geschut

Verworven werden ook twee handzame boekjes met alle technische informatie over bijna al het geschut dat op de forten van de Stelling was opgesteld. Je moet dan denken aan aantal manschappen, hun taken en de verrichtingen tijdens laden, richten, vuren, ophouden (afbreken) en na het vuren. Het is leuk om te lezen en je visueel in te beelden wat er onder de koepel of achter het geschut gebeurde. Door het noemen van oliekannen kan je er zelfs een geur bij bedenken.

Voorschrift nr. 316 'Kanonnen van 7 en 6 cM. Kazemat en 6 cM. Hefkoepel' uit 1910 (NL-WpDStvA-C16751) geeft soortgelijke informatie over het 7 cM. groot-flankementgeschut en 6 cm. reversgeschut in de keelkazematten, evenals het 6 cm. hefkoepelgeschut.
Voorschrift nr. 361 Geschut en Mitrailleurs opgesteld in Pantserforten' uit 1928 (NL-WpDStvA-C16499) bevat informatie over het 10 cM. groot-flankement en het zware 15 en 24 cM. geschut in koepels op diverse forten, behalve de 10 cM. op Fort bij Spijkerboor. Ook van twee typen mitrailleurs M.83 en M.90, maar niet de al in 1908 ingevoerde M.08.

Ook nieuw is 'Opstellen over den Vestingoorlog, met figuren in den tekst' door Kap.Art. K.E. Oudendijk uit 1913 (NL-WpDStvA-C17000). Het is een toelichting-op-eigen-titel op 'Voorschrift nr.38, Handleiding voor den Vestingoorlog' van de Koninklijke Militaire Academie uit 1912 (NL-WpDStvA-C12567), welke we in 2022 verwierven. Beide schetsen het mogelijke verloop van een vestingoorlog, met voorpostenstellingen, hoofdverdedigingslijn en stormenderhandse aanvallen. Het geeft een mooi beeld van de beoogde taak en inzet van de gehele Stelling van Amsterdam. Helaas heeft dat weinig belangstelling onder gidsen en anderen, en wij gaan niet alles scannen en overtypen of samenvatten om het toegankelijker te maken.

Vanwege de boekruggen zijn de voorschriften moeilijk zonder schade te scannen en zijn daarom alleen in onze bibliotheek in te zien. Een deel van de informatie is opgenomen in de gedigitaliseerde bewapeningsstaten en het wapenoverzicht die we eerder als PDF hebben gepubliceerd.

Sigarenkistje 250 jaar Artillerie Inrichtingen.Sigarenkist Artillerie Inrichtingen

Tenslotte, wist je dat je ook een sigarenkistje kan scannen? Heel voorzichtig... en vooraf aan de restauratie vanwege schade tijdens verzending. Het is een sigarenkistje ter gelegenheid van 250 jaar "Staatsbedrijf der Artillerie-Inrichtingen" in 1929 dat aan relaties en medewerkers werd geschonken. Wie gaat er nu nog tabakswaren als cadeau geven? Bovendien, een munitiefabriek en rookwaar !!!???

De enkele laag middelgrote sigaren - het doosje is 1,7 cm hoog - lag er niet meer in, maar wel zit aan de binnenzijde een foto van het fabriekscomplex. Het is een soort luchtfoto van het huidige Hembrugterrein te Zaandam, waarvan ik vermoed dat het is gemaakt vanaf de Hemspoorbrug. Een mooie foto van het complex, dat op zich de aankoop al waard was.

Voor meer informatie werd contact gezocht met Peter de Vries, initiator van het Hembrugmuseum, en hij stuurde de "Berijmde geschiedenis van 's Rijks Artillerie-Inrichtingen" door G.G.G. Post dat ter gelegenheid van hetzelfde jubileum was uitgegeven. Dergelijke lange gedichten zijn ook iets uit het verleden, alhoewel een moderne rap er nog het meest op lijkt. (NL-WpDStvA-C16782)

'Militaire huisvlijt-tentoonstelling' in Nieuwsbrief 494 (2020)
'Digitalisering bewapening en bezetting' in Nieuwsbrief 550

Noord-Hollands Archief: Archieven van de gemeente Uitgeest

Tekst: René Ros.
Foto's: fragmenten Luchtfoto Atlas Noord-Holland, Uitgeverij 12 Provinciën, 2005 (NL-WpDStvA-C1619); TopoTijdreis.nl, Kadaster.
Bron: Noord-Hollands Archief, 1753 Gemeentebestuur van Uitgeest en Markenbinnen (Gemeente Uitgeest), 1935-1980; Atlas Foto-atlas Noord-Holland, Robas, 2005 (NL-WpDStvA-C1618); Atlas Luchtfoto Atlas Noord-Holland, Uitgeverij 12 Provinciën, 2005 (NL-WpDStvA-C1619)

We hebben al gezien hoe in de jaren 1970 de munitieopslag in enkele forten de nieuwbouwwijken van Haarlem (Schalkwijk) en Uithoorn (Meerwijk) in de weg zat. De gemeente Uitgeest had een nog groter probleem met een compleet munitiemagazijn-complex op een terrein dat ooit voor de bouw van een fort was aangekocht. Daarover zijn maar liefst vijf dikke mappen in het archief te vinden, die de periode van 1954 tot 1978 beslaan.

Uitsnede luchtfoto uit 1989 van het Munitiemagazijncomplex Uitgeest-Noord.Een van de oudste stukken is een plattegrond uit 1952 van het Magazijn Uitgeest-Noord. Daarop zijn de drie typen magazijngebouwen A, B en C te zien zoals we die nog kennen van het Munitiemagazijn bij Spaarndam en Fort Uitermeer. Omdat het terrein ooit was aangekocht voor de bouw van het Fort benoorden Uitgeest waren er grenspalen geplaatst en die staan op de plattegrond aangegeven. Zoals bijvoorbeeld "St.O. No.5", welke paal nog bestaat maar is verplaatst.

Omdat gekozen werd voor een bredere inundatie ten koste van mogelijke offensieve uitvallen is het Fort bij Krommenie als alternatief gebouwd. Dat geldt ook voor de Batterij bij het Station Uitgeest dat vervangen werd door het Fort aan Den Ham. Dat terrein werd het Magazijn Uitgeest-Zuid als mobilisatiecomplex voor een ziekenautocompagnie. Tegenwoordig is het een deel van de woonwijk De Kleis en aan het slotenpatroon is de vorm nog te herkennen. Zie de links onderaan voor meer informatie. De foto's zijn uitsneden van luchtfoto's uit 1989 waarop Uitgeest-Noord afgedekt is en Uitgeest-Zuid gewoon zichtbaar. Tevens een uitsnede van de topografische kaart uit 1963.

Het Magazijn Uitgeest-Noord is in 1953 gebouwd op terrein dat al eigendom was van het toenmalige Ministerie van Oorlog - minus het terrein van de latere snelweg A7. Vanaf 1953 is er een aparte map 'Verlenen van assistentie bij de brandbestrijding op militaire terreinen in de gemeente Uitgeest, waarin stukken over het afstemmen van inzet van de brandweerkorpsen in geval van brand en andere noodsituaties. Het gaat eerst alleen over Fort aan Den Ham. Daarvoor mogen, vanwege de belangrijkheid van het object en de aanrijtijden, ook de brandweerkorpsen van Krommenie en Assendelft ingezet worden. De kosten daarvoor zouden worden gedragen door de gemeente Uitgeest, maar als de wachter de andere korpsen rechtstreeks zou bellen dan moest Defensie de kosten dragen. Uit 1958 is een brief dat die regeling ook geldt voor het Fort bij Krommeniedijk voor de inzet van het brandweerkorps van de gemeente Krommenie.

In januari 1959 werd door de commandant "562 TD Mun.Cie" een brief aan de gemeente Uitgeest gestuurd, waarin het "munitie-complex gelegen aan de Limmerweg" voor het eerst werd genoemd. Het ging om geactualiseerde aanwijzingen voor hun brandweerkorps. Indien noodzakelijk mocht het slot van het toegangshek geforceerd worden, gaten in het hek gemaakt worden en deuren van gebouwen geforceerd worden. Wat fijn en handig dat dat mag en vooraf netjes was geregeld...

Uitsnede topografische kaart uit 1963 van Munitiemagazijncomplex Uitgeest-Noord.In 1962 vroeg de gemeente aan de Districtinspecteur voor het Brandweerwezen te Haarlem, over welke materialen hun brandweerkorps moet beschikken vanwege de magazijnen en forten in hun gemeente. Waarbij nu ook het Fort bij Marken-Binnen werd genoemd. In alle gevallen ging het om het plaatsen van bluswaterwinplaatsen zodat oppervlaktewater makkelijk gebruikt kon worden. En voor Uitgeest-Noord ging het om een bluswaterreservoir en grotere poederblussers die bij laden en lossen aanwezig moesten zijn. De omvang van het korps werd voldoende geacht voor een "normale" brand en het materiaal was blijkbaar voldoende. Er werd alleen benoemd welke voorzieningen Defensie moest verbeteren.

Voor het antwoord aan de gemeente werd een brandveiligheidsinspectie uitgevoerd. We stellen ons zo voor dat de ons bekende Henk Grootegoed (1927-2019) hierbij betrokken was. Hij begon in 1958 met zijn functie als opzichter Brandveiligheid bij Defensie en vertelde ons over het gebruik van de forten en magazijnen tijdens de Koude oorlog.

Er zou geen ernstig gevaar voor omliggende bebouwing zijn behalve bij Uitgeest-Noord. De brandweerinspecteur noemde als laatste punt: "Het komt mij voor dat de ligging van het complex - nabij het industrieterrein en het uitbreidingsplan - weinig gelukkig is te noemen." Hij vroeg om bouwkundige maatregelen die niet benoemd werden. De gemeente stuurde zijn rapport naar het Ministerie van Defensie met het verzoek de verbeteringen uit te voeren.

Uitsnede luchtfoto uit 1989 van Mobilisatiecomplex Uitgeest-Zuid.Tenslotte lichten we nog een verslag van een brandweeroefening op dat munitie-complex uit. Begonnen om 19.00 uur op 15 mei 1973 werd de alarmering, aankomst en aanvang blussing van de bedrijfszelfbescherming en de gemeentelijke brandweer geklokt. Binnen 17 minuten waren beide aan het blussen en daarna werden drie verschillende oefeningen uitgevoerd. Om 21.00 was de oefening voltooid en kon men aan de koffie. En warempel, onder de aanwezigen stond Grootegoed vermeld!

In 1972 was de 'Nota munitie-opslagplaatsen in Noord-Holland' van de Provinciale Planologische Dienst verschenen. De twaalf betrokken Noordhollandse gemeenten vergaderden daar onder andere op 8 december 1973 over, op welke dag er een explosie in de kruitfabriek De Krijgsman in Muiden plaatsvond. De noodzaak om explosieven naar buiten de woonomgeving te verplaatsen was daarmee duidelijk aangetoond.

In januari 1974 kwamen de gemeenten met een 'Memorandum inzake de opslag van munitie in Noord-Holland' met overzichten van bestaande en toekomstige "ongewenste objecten" in de gevarenzones van de magazijnen. En aandringend op verplaatsing van de munitieopslag, dat waren voor hén de "ongewenste objecten".

De gemeente Uitgeest zag haar plan voor de wijk "Koog Noord" door het munitiemagazijn-complex onmogelijk worden. In 1976 dreigde zij zelfs met "schadevergoeding i.v.m. stagnatie uitbreiding gemeente door aanwezigheid munitiemagazijnen". Een aparte map bevat krantenknipsels met foto's over de periode 1972-1973 die een beeld geeft van de openbare discussie erover. De mappen eindigen in 1978 en voor zover bekend werd 'Uitgeest-Noord' in 1989 gesloten en daarna gesloopt. Het terrein werd een deel van het industrieterrein en woningbouw was mogelijk geworden. Toen ik er in 1996-1997 werkte was het terrein voor de helft al bebouwd met fabriekshallen was alleen een blok beton te zien waarop het luchtvaartlicht zou hebben gestaan.

N.B. Een munitiemagazijn-complex was alleen bestemd voor de opslag van munitie, als basismagazijn of voor specifieke landmacht-eenheden. Een mobilisatie-complex had de complete uitrusting, waaronder voertuigen, verbindingsmiddelen en wapens, voor een bij oorlogsdreiging te mobiliseren landmacht-eenheid.

Fort benoorden Uitgeest / Magazijn Uitgeest-Noord
Batterij bij het Station Uitgeest / Magazijn Uitgeest-Zuid
Thema 'De Stelling tijdens de Koude Oorlog (1/2)' in Nieuwsbrief 173 (2004)
Thema 'De Stelling tijdens de Koude Oorlog (2/2)' in Nieuwsbrief 175 (2004)
'Explosiegevaar in de Haarlemmermeer' in Nieuwsbrief 212 (2005)
'Archieven van de gemeente Uithoorn, plan Meerwijk (1/2)' in Nieuwsbrief 553 (2025)

 

Deze nieuwsbrief is een uitgave van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam. De redacteurs en auteurs aanvaarden geen aansprakelijkheid, op welke wijze ontstaan, door het gebruik van de inhoud van de website, nieuwsbrief of andere publicatie, door welke persoon en voor welk doel dan ook. Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden op deze website / nieuwsbrief te achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/haar materiaal zonder voorafgaande toestemming hier is gebruikt, verzoeken wij om zich tot ons te wenden. Bij gebruik als bron voor publicaties en andere uitingen is bronvermelding verplicht en tevens wordt deskundige begeleiding, door bijvoorbeeld de redacteur of auteur, aanbevolen. In de nieuwsbrieven weergegeven meningen zijn een deel van een column of strikt persoonlijk tenzij expliciet anders is aangegeven. 'Majoor Van Hall' en 'Soldaat Troelstra' zijn fictieve militairen uit het verleden die dienen als pseudoniemen voor verschillende personen. Activiteiten zoals rondleidingen worden mogelijk door andere partijen georganiseerd en de verantwoordelijkheid voor inhoud, uitvoering e.d. ligt geheel bij de betreffende partij. De inhoud van een nieuwsbrief wordt na publicatie niet meer gewijzigd en kan later onjuist zijn gebleken of niet meer van toepassing zijn. De auteursrechten berusten bij René G.A. Ros tenzij anders is aangegeven.

Stelling van Amsterdam op Bluesky Doc.centrum Stelling van Amsterdam op LinkedIn

Deze website wordt verzorgd door particuliere experts en is geen website van een overheid.
Alle rechten voorbehouden, o.a. gebruik door commerciële partijen alleen met voorafgaande toestemming.
Stelling van Amsterdam. Een stadsmuur van water.
UNESCO Werelderfgoed sinds 1996
ReneRos.biz voor ontwikkeling, advies & expertise en opleidingen voor Filemaker database-toepassingen. (Advertentie)
 
 
 
FMTraining - Trainingen en cursussen voor gebruikers en ontwikkelaars van FileMaker (Advertentie)