Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 423

Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam
Een nieuwsbrief over militair erfgoed in de regio Groot-Amsterdam.
16de jaargang, nummer 423, 1 augustus 2014
Thema: Eerste Wereldoorlog op gebouwen

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

• Inleiding
• Wilhelmina's herinnering aan mobilisatie - Den Haag
• Raadhuis in Muiden - Muiden
• Stoommeelfabriek in Zaandam - Zaanstad
• Kanonnen op woning Steve Bikoplein - Amsterdam
• Gevelstenen met gedicht in Zwanenplein - Amsterdam
• Distributie van levensmiddelen - Amsterdam, Watergraafsmeer
• Meer tastbare herinneringen
• Aanvullingen

Inleiding

Beste lezer,

Het zal u vast niet ontgaan dat het vandaag 100 jaar geleden is dat Nederland haar leger mobiliseerde hetgeen voor ons land gezien kan worden als het begin van wat we nu de Eerste Wereldoorlog noemen.
Dat Nederland, dankzij haar zelfverklaarde maar gerespecteerde neutraliteit, buiten die oorlog bleef, wil niet zeggen dat er niets gebeurde.

Zo waren delen van de bevolking zwaar onder de indruk van de oorlogsberichten en dat lieten ze soms blijken in de gebouwen die in die periode werden voltooid. Het Zwanenplein in Amsterdam is wat mij betreft het indrukwekkendst en mijn favoriet.
Deze thema-nieuwsbrief begint met een 'voorwoord' door Koningin Wilhelmina. Maar het is vooral een overzicht van mij bekende gebouwen, in de regio Amsterdam, waar ze die indruk met bijzondere gevelstenen hebben geuit. Aan moderne hertalingen ga ik me niet wagen dus u zult enige moeite moeten doen om de 100 jaar oude teksten te begrijpen.

Lees deze nieuwsbrief op: https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/2014/nieuwsbrief-423/
Overig kort nieuws op het Stelling Forum: https://forum.stelling-amsterdam.nl/

Veel plezier!
René Ros

Donateurs: na de vooraankondiging aan u is het artikel 'Distributie van levensmiddelen' toegevoegd.
Tip: houd de cursor boven elke afbeelding om een beschrijving te zien.
Noot: deze thema-nieuwsbrief was in december 2013 grotendeels gereed.

Wilhelmina's herinnering aan mobilisatie

In haar autobiografie 'Eenzaam maar niet alleen' (1959, p. 151-152) schrijft Koningin Wilhelmina over haar herinnering aan het begin van de mobilisatie:

"Zodra de mobilisatie zover gevorderd was, dat het garnizoen van Den Haag naar zijn bestemming kon vertrekken, marcheerde het ten afscheid op weg naar de trein door het Noordeinde. De troepen defileerden langs Hendrik, Juliana en mij, die omstuwd waren door een grote menigte burgers, waaronder de familie van de vertrekkenden. Ontsteltenis en ontroering stond op aller gezicht te lezen. Niemand, die op deze gebeurtenissen bedacht was geweest! Het ene geslacht na het ander was ingedommeld, zich veilig wanend bij onze onzijdigheidspolitiek.
Het voor ons land zo lange vredestijdperk had de gedachte, dat daaraan een einde kon komen, tot een geheel onwerkelijke gemaakt. Nu stonden de mensen plotseling voor een toestand, die daadwerkelijke offers vergde, wilde onze neutraliteit een feit zijn en blijven!
Ik besloot het defilé met het aanheffen van de kreet 'Leve het Vaderland!' en het inzetten van het lied 'Wien Neerlands Bloed'*. Zowel de kreet als het lied werden met ontroering en geestdrift door alle aanwezigen overgenomen."

* het Nederlandse volkslied van 1817 tot 1932.

'Het oudste volkslied van Nederland' op Geschiedenis beleven

Raadhuis in Muiden

In het centrum van Muiden, aan de Herengracht langs de Vecht, staat het voormalige gemeente/raadhuis van Muiden. Het werd tijdens de Eerste Wereldoorlog opgeleverd en wel in 1915.
Een steen boven de hoofdtoegang bevat daarom deze tekst:

"In troebel tyt werd 't huis bereyt
Pleeght raed tot daed
Beveelt aan God der stede lot"

In de jaren 1990 werd een nieuw gemeentehuis in een nieuwbouwwijk in gebruik genomen. Het oude gemeentehuis werd verbouwd tot appartementen.

Stoommeelfabriek in Zaandam

"Wij wenschen hier een woord van dank uit te spreken jegens de militaire autoriteiten, die ons in verschillende opzichten hebben gesteund met het oog op het militaire belang van een vergrooting der maalcapaciteit binnen de Stelling van Amsterdam".

Vermoedelijk zonder overheidsbijdrage werd in 1917 begonnen met de bouw van een meelfabriek met een strategische functie. Want veel meel is er nooit gemalen.

Het gebouw is van gewapend beton met een bakstenen gevelbekleding in een Art-deco/Amsterdamse School stijl. Waarschijnlijk is het na de wapenstilstand van 11 november 1918 voltooid.
In de zuidelijke wand zijn boven drie ingangen de teksten 'Lux' (licht), '1918' en 'Pax' (vrede) aangebracht.

Stoommeelfabriek 'Vrede'
Stoommeelfabriek De Vrede op Zaans Industrieel Erfgoed

Kanonnen op woning Steve Bikoplein

Hoog in een gebouw aan het Amsterdamse Steve Bikoplein (vh. Pretoriusplein, Transvaalbuurt) zit een steen waarop twee kanonnen te zien zijn die schieten op de tekst 'beschaving' en '1914'. Een kritische noot over het verlies van beschaving door de oorlog?

Volgens makelaar-websites zijn de woningen in 1900 of 1906-1930 gebouwd. De website 'I amsterdam.com' noemt 1918-1923. Ook is niet duidelijk of de steen bij de bouw is aangebracht of achteraf.

Transvaalbuurt op website I amsterdam.com

Gevelstenen met gedicht in Zwanenplein

De Putterstraat en het Zwanenplein in de Vogelwijk in Amsterdam-Noord zijn rijkelijk bedeeld met gevelstenen. De woningen zijn in de periode 1918-1920 gebouwd door Woonstichting Patrimonium. Hun naam staat in een gevelsteen maar er zijn ook een vijftal gevelstenen met afbeeldingen van vogels vanwege de namen van de wijk en de straten.
Zes gevelstenen verwijzen naar de Eerste Wereldoorlog en getuigen van het feit dat de architecten en een hunner broer, de dichter David Ingwersen, onder de indruk waren van het oorlogsgeweld en de gevolgen in Nederland.
De architecten waren Tjeerd Kuipers (1857-1942) en Arnold Ingwersen (1882-1959) voor huisnummers 1 tot 121 en J. Gratama (1877-1947), G. Versteeg (1873-1938) en A. Moen (1880-1950) voor huisnummers 2 tot 72.

Eerst de indruk die de grote oorlog maakte. Daarvan wordt getuigd met een gedicht door David Ingwersen op vier aparte gevelstenen, verspreid in beide straten. De laatste twee strofen zijn in een eigen beeldhouwwerk uitgebeeld.
De strijdende partijen worden verbeeld als dieren: ijsbeer (Russen), luipaard (Engeland), haan (Frankrijk) en adelaar (Duitsland).

Ten tijde toen loopgraaf en duikbooten waren
Den zonen des nabuurs tot woning en graf
Mocht, Holland, uw kroost met voldoening hier staren
Op’t vredig tehuis, dat uw liefde hun gaf.

Omhoog rees Noachs ark op tuimelende vloeden,
Waarover bliksem flitst en harde donder knalt.
Zoo rees in oorlogstijd, toen wereldstormen woedden,
Dit bouwwerk blij omhoog, van godes schuts omwald.

IJsbeer en luipaard en Gallische haan,
Bonden den kampstrijd met den adelaar aan
Hoe bloedden kaken en klauwen!
Holland toog rustig aan ’t bouwen
Wat vindt de vrede na vier jaar vol leed?
D’ adelaar stervend; dit bouwwerk gereed.

Vredeszon was schuil gegaan-
Hier vangt vredig bouwen aan.
De Czar vermoord – Wilhelm verjaagd.
Men bouwt en werkt hier onvertraagd.
De vrede keert - veel ligt berooid.
Dit bouwwerk staat voltooid.

---

Hoe mooi en treffend het gedicht ook is, meer met de benen op de grond zijn twee opmerkelijke stenen over de gevolgen voor Nederland: de schaarste en distributie van voedsel en materiaal. Opmerkelijk is dat juist deze twee gevelstenen niet genoemd worden in enkele publicaties die de andere gevelstenen wel noemen.
De stenen bevinden zich in de poort tussen de Putterstraat en het Zwanenplein. De teksten luiden:

1914-1918
DISTRIBUTIE
D' overheid, God zij geprezen,
toog, het volk tot heil aan 't werk
traghtt' in schaarschte naar voorziening
steld, aan hebzucht paal en perk
H.P.

en

1914-1918
Dure tijden ! Iedren morgen
Nieuwe lasten Zwaarder zorgen

Brood f 0,40 pr Ko
Boter f 4,40 pr Ko
Melk f 0,20 pr Lr
Kaas f 0,94 pr 1/2 Ko
Eieren f 0,35 p Stuk

Hout f 120 1m3
Glas f 6,00 1m2
Verf f 3,00 1Ko
Baksteen f 38 pr 1000
Draadnagels f 2,20 1Ko
Portland cement f 120 pr 1000 Ko

P.S. 1 Heeft iemand een idee welk gebouw er model kan hebben gestaan voor de gevelsteen met het gebouw en de zon?
P.S. 2 Arnold (*18-10-1882) en David (*1-9-1876, †25-11-1948) Ingwersen waren vrijgesteld van dienstplicht wegens broederdienst.

'Gevelstenen Zwanenplein' op website Stadsdeel Noord, Amsterdam
'Gevelstenen Zwanenplein' op website Buitenbeeldinbeeld

Distributie van levensmiddelen

Met dank aan Hans Muller† voor schenking aanplakbiljet en distributiebonnen.

De hierboven genoemde twee gevelstenen over de distributie behoeven waarschijnlijk een toelichting. Ze wijzen ons nog steeds op het feit dat vanaf 1917 het Nederlandse volk te maken kreeg met schaarste doordat de import en export steeds meer beperkingen kreeg opgelegd door de strijdende partijen. Ook de gezinnen van de gemobiliseerde oudere soldaten in de forten.
Nederlandse schepen waren door de Amerikanen opgelegd en later geconfisqueerd. En de schepen liepen het gevaar om door zeemijnen en U-boten vernietigd te worden. Tegelijk waren we voor steenkool afhankelijk van Duitsland die daarvoor levensmiddelen ontving. Schaarste van steenkool had weer effect op de industrie, de werkgelegenheid en de inkomsten.

Schaarse goederen en speciaal van regeringswege goedkoop samengestelde eenheidsworst (85% vlees) en meel (met rijstemeel) werden middels distributiebonnen zo eerlijk mogelijk verdeeld maar konden hongeroedeem niet overal voorkomen.
En die schaarste was niet over toen de Eerste Wereldoorlog op 11 november 1918 eindigde. Officieel eindigde de oorlog op 28 juni 1919 met de ondertekening van het vredesverdrag van Versailles maar pas op 12 juli verviel de economische blokkade van Duitsland en de handelsbeperkingen voor Nederland.
De eerste afbeelding toont een aanplakbiljet van de gemeente Watergraafsmeer d.d. 22 november 1918 met informatie welke bonnen gebruikt konden worden om bepaalde hoeveelheden levensmiddelen te kopen. De tweede afbeelding zijn een aantal distributiebonnen van de gemeente Amsterdam uit dezelfde periode.

Ook in Amsterdam braken er rellen uit en werden schepen en treinwagons met aardappelen voor het leger of Engeland leeggeroofd.
Het leger werd ingezet om de rellen te beteugelen maar was daar helemaal niet voor opgeleid. Het dagboek van de Stellingcommandant vermeldt onder andere:

• "Ongeregeldheden te Amsterdam en volgende dagen. Versterking van het garnizoen met 5 bataljons en 2 Eskadrons [Huzaren]." (2 juli 1917)
• "De versterking van het garnizoen gaat geleidelijk terug naar de garnizoenen. Een bataljon Infanterie en 1 peloton Huzaren blijven ter versterking." (9 juli 1917 en volgende dagen)

Voor meer informatie verwijs ik graag naar de nieuwste editie van het boek 'Buiten Schot' van Paul Moeyes. En naar het boek 'Nederland neutraal, De Eerste Wereldoorlog 1914-1918' van Moeyes, Klinkert en Kruizinga.

Paul Moeyes
'Nederland neutraal, De Eerste Wereldoorlog 1914-1918'

Meer tastbare herinneringen

In de regio zijn ook nog een aantal andere tastbare herinneringen te vinden zoals de graven van buitenlandse soldaten in Haarlem en IJmuiden en van een verpleegster in Muiderberg. En ook in de rest van het land, maar vooral langs de kust en de landgrens, komen graven en monumenten voor zoals het monument op de boulevard van Scheveningen.

Als je meer over deze tastbare herinneringen in heel Nederland wilt weten dan is daarover het boek 'Tastbare herinneringen 1914-1918' uitgegeven waarvan inmiddels een PDF is te downloaden; geschreven door Alfred Staarman en uitgegeven door WFA Nederland.
Het Raadhuis Muiden en de Stoommeelfabriek komen niet in het boek voor omdat ik de eerste nog niet kende toen de auteur mij raadpleegde. En de tweede kwam niet door de selectie.

Meer informatie over de diverse publicaties en activiteiten betreffende 100 jaar Nederland en de Eerste Wereldoorlog kan je vinden via de gelijknamige stichting.

Tastbare herinneringen 1914-1918 (PDF)
Nederlandse gedenktekens van de Eerste Wereldoorlog
Stichting 100 jaar Nederland en de Eerste Wereldoorlog

Aanvullingen

Na publicatie van deze nieuwsbrief meldde Huib Lirb nog een Eerste Wereldoorlog tekst op een gebouw. Namelijk in baksteen uitgevoerd de tekst "In het eerste vredes jaar" op de zuidzijde van Het Amsterdams Lyceum aan het Valeriusplein in Amsterdam.
De school is in 1917 opgericht en het gebouw is in 1920 opgeleverd. Omdat het vredesverdrag in 1919 werd ondertekend, bedoelt men waarschijnlijk dat jaar.
Foto van zuidzijde Het Amsterdams Lyceum op Google Maps

Van een anonieme tipgever ontvingen we informatie dat er ook gevelstenen over de Eerste Wereldoorlog zijn in Zaandam en wel in de bij elkaar gelegen Pieter Lodewijk Takstraat, Klaas Katerstraat, Dominee Baxstraat, Jan Windhouwerstraat en Aritus Sybrandus Talmaplein.
Er zijn 29 kleine gevelstenen in die straten te vinden maar slechts twee lijken te verwijzen naar de Eerste Wereldoorlog. De andere gevelstenen tonen dieren, gebouwen en soms een persoon die aan weerszijden van de straat een soortgelijke gevelsteen hebben. De gevelsteen met twee duiven is te vinden tegenover een gevelsteen met vogels op een tak; het zullen daarom geen vredesduiven zijn.
Twee gevelstenen op één huizenblok bevatten een kort gedicht van David Ingwersen, dezelfde dichter als van het Zwanenplein in Amsterdam-Noord!

Na vijf jaar ballingschap, op d'ouden troon verheven
keert vrede als koning weer en vraagt; Welk volk hem vlocht,
een vlekkelooze kroon.'' laat Holland antwoord geven
waar Patrimonium, toen heel Europa vocht.
Deez'kroon - dit bouwwerk wrocht.

Toen 't derde driemanschap, europa's lot regeerde,
hongaar en turk vertrad en bismarcks bouwwerk brak;
bracht holland welgemoed zijn zonen onder dak
en prees bij't rijzend huis, Dien, die verwoesting weerde.

'Welke buurt kent zoveel gevelstenen?' op website De Zuidkanter
Gevelstenen in Zaandam

Heeft u ook een aanvulling? Laat het ons gerust weten!