Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 431

Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam
Een nieuwsbrief over militair erfgoed in de regio Groot-Amsterdam.
18de jaargang, nummer 431, 20 januari 2016

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

• Inleiding
• Herstart van samenwerking
• Aquarel van welk fort?
• De schuilplaatsen van Wessanen
• Stichting Mega
• Tentoonstelling Forten van Boven
• Lezing geheim landschap
• Avondpermissie 19 maart 1918

Inleiding

Beste lezer,

Wederom een positief bericht te melden, deze keer over het programmabureau Stelling van Amsterdam en onszelf.
Het tweede artikel is een leuke bureaustudie naar een aquarel uit 1915 met daarop een fort.
Een gastbijdrage geeft een mooi beeld van bedrijfsschuilplaatsen in de jaren 1930. Tussendoor een verklaring over Stichting Mega. En een korte vooraankondiging over een uitbreiding van onze luchtfototentoonstelling. Maar ook een aankondiging van een lezing in Hellevoetsluis over de Stelling.
Het klapstuk is een verhaal over één papiertje met een nieuwe webpagina en 16 biografieën tot gevolg.

Lees deze nieuwsbrief op: https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/2016/nieuwsbrief-431/
Overig kort nieuws op het Stelling Forum: https://forum.stelling-amsterdam.nl/

Het is niet bekend wanneer de volgende nieuwsbrief zal verschijnen. Bijdragen graag bij eerste gelegenheid toezenden.

Veel leesplezier!
René Ros
https://doccentrum.stelling-amsterdam.nl/

Tip: houd de cursor boven elke afbeelding om een beschrijving te zien.

Herstart van samenwerking

Het programmabureau Stelling van Amsterdam van de provincie Noord-Holland en het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam geven hun samenwerking een nieuwe start.

2016 is voor de Stelling van Amsterdam het jaar van 20 jaar UNESCO met de provincie Noord-Holland als verantwoordelijke site-holder. René Ros was er bijna vanaf het begin af aan bij en is het collectief geheugen van de Stelling.
In het verleden is de samenwerking niet verlopen zoals dat verwacht had mogen worden, zoals bijvoorbeeld bij de totstandkoming van de historische kaart. Terwijl we ieders vakdeskundigheid waarderen en elkaar goed kunnen aanvullen.

We streven er naar miscommunicatie in de toekomst te voorkomen. Tussen het programmabureau en René zijn daarom afspraken gemaakt over onder andere overleg. Beide partijen gaan er voor om deze afspraken tot een succes te maken.

programmabureau Stelling van Amsterdam
Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam
- Partners

Aquarel van welk fort?

Tekst: René Ros.
Met dank aan: Marianne Groep - Foncke (Werkgroep Fort bij Krommeniedijk), Sandra van Lochem (Natuurmonumenten).
Afbeelding: Noord-Hollands Archief.

In de collectie van het Noord-Hollands Archief bevindt zich een aquarel van een fort van de Stelling van Amsterdam met in de beschrijving 'Fort Spijkerboor', 'D. Blokdijk' en '1915'. Sandra van Lochem attendeerde me op deze aquarel met de conclusie dat het niet Fort bij Spijkerboor kon zijn omdat er maar één verdieping getoond wordt. Welk fort is het dan wel?

Op het eerste gezicht dacht ik het dorp Middenbeemster aan de horizon te herkennen maar de hefkoepels en molens kloppen niet met forten in die omgeving. Omdat de hefkoepelgebouwen los staan zijn er 'slechts' 17 mogelijkheden. De verkaveling en een dorp beperken de mogelijkheid verder tot het Fort bij Krommeniedijk met uitzicht op Uitgeest.

De website Topotijdreis geeft de mogelijkheid het aquarel te vergelijken met de topografische kaart van 1915. De bruine lijn links toont geen trein, paard en wagen of voetgangers maar wel zijn telegraafpalen en een seinmast te zien. Dit komt overeen met de spoorweg waar in 1915 nog geen weg naast lag. Linksboven is een fabriek met schoorsteen te zien, dit moet de melksuikerfabriek aan de spoorweg zijn. Rechts daarvan lijkt een gebouw met vlaggen te zien, kunnen dit de dagseinen over het spoor bij het station zijn?
De twee kerktorens lijken sterk op de Rooms-katholieke kerk (links) en de eenvoudigere protestantse kerk (rechts) van Uitgeest. Bovendien zijn rechts drie windmolens te zien en die komen overeen met de korenmolen en twee watermolens aan de Lagendijk. Daarachter is een brug en schoorsteen te zien hetgeen overeenkomt met het stoomgemaal aan diezelfde Lagendijk.

Van het fort zelf klopt de algemene indeling inclusief de locatie van de bergloods. Een paar deuren in het hoofdgebouw zullen zijn weggevallen achter de keelkazematten maar het aantal deuren en dus lokalen klopt goed. De enkele observatiepost op het frontgebouw en de hefkoepelgebouwen zijn vergelijkbaar met tegenwoordig.
Voorzieningen die tijdens een mobilisatie zouden worden aangelegd geven een beeld van de periode 1914-1918. Te zien zijn wasvlonders, nissen grachtverlichting, prikkeldraadversperring maar ook de keelafsluiting tussen hoofdgebouw en frontwal.
Tijdens de correspondentie wees Sandra er op dat er een tekst op de toegangspoort staat. Inderdaad lijkt er "meniedijk" zichtbaar en dan zou 'Fort (bij) Krom' op het niet zichtbare deurblad kunnen staan.

Alhoewel het fort op de aquarel wordt getoond zoals tijdens de mobilisatie, zijn er vreemd genoeg geen soldaten te zien. Zou de maker van het aquarel een van de soldaten kunnen zijn geweest?
Waarschijnlijk wel: in een zakboekje van een korporaal van het fort, in bezit van de Werkgroep Fort bij Krommeniedijk, komt de achternaam Blokdijk voor in een werkschema uit september-oktober 1915.
In de Militieregisters zijn maar drie personen met de naam 'D. Blokdijk' en een plausibel geboortejaar te vinden. Allen werden aangewezen voor de militaire dienst maar bij één ontbreekt informatie over de opkomst en de eenheid.
Bij Dirk Blokdijk uit Venhuizen (*1887) staat dat hij in 1907 opkwam bij het 10e Regiment Infanterie (R.I.) en dat is een goed teken want die lag in Haarlem en was een moederregiment van mobilisabele eenheden in de Stelling. En inderdaad, in 1913 werd hij overgeplaatst naar het mobilisabele 21e Bataljon Infanterie. Nu komen de bataljons (Landweer) Infanterie nummers 20 tot en met 25 in de bezettingsstaat 1913-1914 van de Stelling voor, behalve 21! En bij Fort bij Krommeniedijk staat echt 20 R.I.
Of is het de Dirk Blokdijk uit Haarlem (*1879) die in 1899 opkwam bij de Pantserfort Artillerie en lithograaf(!) als beroep opgaf? In 1907 ging hij over naar de Landweer...

Meer zekerheid is er over de persoon voorlopig niet te geven maar het is aannemelijk dat de maker op het Fort bij Krommeniedijk gediend heeft en de aquarel als herinnering heeft gemaakt.

Aquarel van fort in collectie Noord-Hollands Archief
Topotijdreis
Foto toegangsbrug Fort aan Den Ham

De schuilplaatsen van Wessanen

Tekst: Jan Wullink.

Naarmate de spanning in Europa eind jaren 1930 toenam, waren grote industrieën bang voor bombardementen en beschietingen van hun fabrieken. Een groot deel van deze industrie was tenslotte betrokken bij de oorlogsvoering.

Wessanen was één van die grote fabrieken van levensmiddelen in de Zaanstreek. De fabrieken staan van oudsher langs de Zaan in Wormerveer, Wormer en West-Knollendam en verwerkten meel, rijst, cacao, vetten en oliën.
In 1938 besloot de directie tot de bouw van een aantal schuilplaatsen voor hun personeel. In november 1938 werden de vergunningen verstrekt waarna men met de bouw begon. Er was besloten om 10 schuilplaatsen te bouwen;

• 6 in het Noorderveld bij meelfabriek "De Vlijt" en oliefabriek "De Tijd" te Wormerveer,
• 3 schuilplaatsen aan de Veerdijk in Wormer achter rijstpellerij "De Unie" en havermoutpakhuis "Rouen" en
• 1 schuilplaats bij cacao fabriek "De Mooriaan" langs de Veerdijk in Wormer (oostelijk van de Zaanbrug).

De schuilplaatsen waren allemaal van het zelfde type en bestonden uit voorgevormde betonelementen die aan elkaar werden geschakeld. Een element was 1 meter lang , 2 meter hoog en 2 meter breed (aan de basis). De naden tussen de elementen werden door middel van teer luchtdicht afgesloten. De schuilplaatsen waren 17 meter lang en boden aan 60 man onderdak, totaal konden er over tien schuilplaatsen 420 man worden ondergebracht.
Aan beide zijden van een schuilplaats was haaks op de afwachtingruimte een ingang gemaakt die afsluitbaar was met een houten deur. Bovenop de schuilplaats stonden 4 gietijzeren pijpen om frisse lucht te waarborgen. De schuilplaatsen waren echter niet geschikt voor gifgas aanvallen.
Aan beide zijden in de afwachting ruimte waren beugels met planken aan de wand gemonteerd om de werknemers van een zitplaats te voorzien.
Tijdens de oorlog zijn de schuilplaatsen niet gebruikt, waarna ze als opslag zijn gebruikt voor tuingereedschap.

De eerste drie schuilplaatsen werden gesloopt in 1978 bij meelfabriek “De Vlijt“, waarna in de jaren 80 de drie schuilplaatsen achter "De Unie" volgden. Door de uitbreiding van cacao fabriek "De Mooriaan", begin jaren 90, met een groot magazijn, moest ook die schuilplaats verdwijnen. De laatste drie overgebleven schuilplaatsen verdwenen in januari 2001 tijdens de aanleg van het industrieterrein "Noorderveld" in Wormerveer.

Schuilplaatsen Wessanen

Stichting Mega

Tekst: René Ros.

In voorjaar 2011 moest ik om gezondheidsredenen plotseling mijn secretaris-penningmeester functie bij de door mij opgerichte Stichting Mega neerleggen.

Vervolgens werden allerlei verkeerde aannames en onterechte verwijten gedaan. Zonder enige gelegenheid voor een weerwoord werd ik in najaar 2012 (schriftelijk) helemaal uit mijn stichting getrapt.

Op mijn initiatief zijn er midden 2014 en begin 2015 goede gesprekken met twee bestuursleden geweest maar helaas zonder enig resultaat. Zonde van de tijd en dat ga ik er dan ook niet meer in stoppen.

Tentoonstelling Forten van Boven

Tekst: Stichting Liniebreed Ondernemen.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie is genomineerd voor de status Van Unesco Werelderfgoed als uitbreiding van de UNESCO status van de Stelling van Amsterdam. In de opmaat naar een plek op de Werelderfgoedlijst voor beide waterlinies organiseert SLO een fototentoonstelling van beide waterlinies.

Vanaf de start van het fortenseizoen zal de luchtfoto expositie "Forten van Boven" te zien zijn op Forteiland Pampus, hier eerder gepresenteerd onder de naam tentoonStelling, en het Waterliniemuseum Fort bij Vechten (NHWL).

'Forteiland Pampus opent luchtfoto-expositie 'tentoonStelling'' van 22 april 2015

Lezing geheim landschap

Tekst: Bram Kap (Stichting Verdedigingswerken Hellevoetsluis).
Foto's: David Ross en Otto Bodemeijer.

Op zaterdag 13 februari 2016 organiseert Stichting Verdedigingswerken Hellevoetsluis een lezing over “Geheim landschap”.
Een landschap rond de hoofdstad vol met forten, batterijen, dijken en sluizen. Een verdedigingslinie,  Stelling van Amsterdam, die inmiddels op de lijst van UNESCO werelderfgoed staat vanwege zijn unieke karakter en bijzondere geschiedenis.

René Ros komt naar Hellevoetsluis om deze lezing te geven. Hij doet al jaren onderzoek naar de geschiedenis van verdedigingswerken en in het bijzonder de Stelling van Amsterdam. Hij mag dan ook een autoriteit genoemd worden op dit gebied.
Op deze middag neemt René ons in gedachten mee naar dit geheime landschap en vertelt hij ons over de bouw. Aan de hand van diverse digitale materialen toont en vertelt hij wat deze verdedigingslinie zo bijzonder maakt.

De Stelling van Amsterdam is een 135 kilometer lange verdedigingslinie rondom Amsterdam, aangelegd tussen 1880 en 1914. Het leger, de regering en de koning(in) zouden zich binnen deze ring kunnen terugtrekken bij een aanval op Nederland.
De Stelling bestaat uit 46 forten en batterijen evenals een groot aantal dijken en sluizen op een afstand van 15 tot 20 kilometer van Amsterdam. Allen gelegen in een prachtig polderlandschap.

U kunt zich opgeven voor deze lezing tot uiterlijk 11 februari 2016. De kosten bedragen € 3,00 per persoon. De lezing begint om 15:00 uur. Inloop om 14:15 in de kazerne Haerlem in de bezoekersruimte van stichting Verdedigingswerken Hellevoetsluis. Opgeven kan door te mailen naar info@fronttaal.info of te bellen naar: 06-312 54 909. Er is beperkt ruimte.

Wilt u meer weten over stichting Verdedigingswerken Hellevoetsluis dan kunt op de site van de stichting meer informatie vinden.
De stichting organiseert diverse activiteiten waaronder maandelijkse rondleidingen op de eerste zondag van de maand van april tot en met oktober. Daarnaast is het ook mogelijk om een privé rondleiding te boeken op een zelf te bepalen dag en tijdstip.

Stichting Verdedigingswerken Hellevoetsluis
Lezingen Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam

Avondpermissie 19 maart 1918

Tekst: René Ros.
Met dank aan: Gjilke en Stefan Hartog.

De 10-jarige Gjilke Hartog bladerde op zolder door een boek van wijlen haar opa. De achterzijde van een van de kladpapiertjes viel haar op. Gelukkig benaderde ze ons en kon uitgezocht worden wat het papiertje precies is.

In het boek The Scarlet Pimpernel (ned. De Rode Pimpernel) waren vooral pagina's van een kalender gebruikt voor aantekeningen met Nederlandse vertalingen. Maar één briefje bleek een lijstje van het 2e Regiment Vestingartillerie (2RgVA) te zijn. Het geeft een overzicht van 22 korporaals die op 19 maart 1918 avondverlof hadden gekregen.
Op een schutblad van het boek staat "A. van Genderen, Onderwijzer" geschreven. Helaas is het niet gelukt om een militair, civiel of genealogisch verband tussen hem, opa Steven Hartog en de korporaals te leggen.

Wel is het de afgelopen maanden gelukt om van alle korporaals de namen te ontcijferen en van 16 met grote waarschijnlijkheid volledige naam, geboortedatum, beroep, ouders enzovoort te achterhalen. Dit is gedaan door in de Militieregisters te zoeken naar dezelfde achternaam en initialen die in een bepaalde periode waren ingelijfd bij 2RgVA. De veelvoorkomende achternamen met slechts één voorletter waren meestal onvoldoende behalve J. Buiten die werd gevonden als Jan omdat hij toevallig op dezelfde pagina stond als de minder vaak voorkomende Johannes. Van vijf korporaals kon zelfs achterhaald worden dat hun graven er nog zijn; Bussum, Heemskerk, Hilversum, Wageningen en Zeist. Een andere is mogelijk in 1945 overleden in een subkamp van Auschwitz.

Met Gjilke en haar ouders is het boek en het papiertje bestudeerd met uiteraard een rondleiding op een fort. Voor haar spreekbeurten over het papiertje en de Stelling van Amsterdam heeft Gjilke mooie cijfers gekregen.
Heel bijzonder dat dit kleine velletje papier na 98 jaar door een jong meisje met historisch besef boven water is gekomen!

Avondpermissie 19 Maart 1918 (nieuw)