Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 161

Nieuwsbrief Website Stelling van Amsterdam, nummer 161
(6de jaargang, 30 augustus 2004)

Een nieuwsbrief over de website Stelling van Amsterdam (StvA); een onafhankelijk particulier initiatief zonder winst-oogmerk.
<https://www.stelling-amsterdam.nl/>

Deze nieuwsbrief is, met meer verwijzingen en illustraties, ook te vinden op:
<https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/>
Daar is ook informatie te vinden over deze nieuwsbrieven, het aanmelden en het archief.

Heb jij informatie die via deze nieuwsbrief aan geïnteresseerden gezonden kan worden? Stuur de informatie dan aan <e-mail adres vervangen door formulier>.

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

• Voorwoord
• Batterij aan de IJweg is niet geheel verdwenen!
• Empfangsfunkstelle Muiderberg
• ASCON Radiomast
• Stellingmaand
• Bezoekerscentrum (vervolg)
• Overig

Voorwoord

Sorry hoor, maar hier is alweer een nieuwsbrief. Ik schreef toch dat er diverse onderwerpen in de pijplijn zaten en deze ronden zich in rap tempo af. Alhoewel niet zonder inspanning.

Zo is er een artikel overgenomen dat aan de hand van een ooggetuige het lot van de Batterij aan de IJweg belicht. Dit komt overigens geheel overeen met mijn bevindingen met de prikstok en schep (Nieuwsbrief 66) maar ook met de RAF luchtfoto's uit 1944 (Nieuwsbrief 117).

Het langste verhaal gaat over een Duits radiostation in Muiderberg en het bezoek eraan door een Duitse ooggetuige.

Het volgende is dus nog in de pijplijn blijven zitten. Waarschijnlijk komende vrijdag of zaterdag weer een nieuwsbrief.
- opening Fortenmaand (komende woensdag)
- opening Stellingmaand (komende vrijdag)
- informatie over de Koude Oorlog (niet eerder dan half september)

Batterij aan de IJweg is niet geheel verdwenen!

Tekst: Co Wies†.
Met toestemming overgenomen uit Meer-Historie, de kwartaal uitgave van de historische vereniging voor de Haarlemmermeer Stichting Meerhistorie

De Batterij aan de IJweg is geheel onder aarde bedolven en de eertijds aanwezige stenen bruggen over het voorkanaal langs de Geniedijk zijn deels gesloopt. Er staat nu het moderne beeldhouwwerk “De Verrekijker” op. Er zijn echter nog wel degelijk een aantal onderdelen op de oorspronkelijke plaats aanwezig!
De heer Dirk G. Treur weet duidelijk aan te geven waar de resten van de batterij zich bevinden. Met prikstok en spade legt hij binnen een paar minuten een deel van het dak van de nog aanwezige munitiekamers bloot. Hierbij toont hij tevens een van de vele gaten, die er op het einde van de Tweede wereldoorlog zijn ingeboord om springstof in aan te brengen, om ook dit onderdeel op te blazen.

Treur woont al vanaf 1934 op de boerderij Meerzorg. Deze boerderij ligt naast de Geniedijk schuin tegenover de Batterij. De grootvader van Treur was destijds de eigenaar van Hotel De Beurs te Hoofddorp. Op een openbare verkoping, die in 1917 in het hotel plaatsvond, heeft hij deze boerderij gekocht. Opa Treur, die aanvankelijk mee bood voor de zogenoemde “pluk” (percentage van het hoogste bod; red.), bleef uiteindelijk de hoogste bieder en werd zodoende onbedoeld eigenaar van de Meerzorg. Hij nam toen het besluit de boerderij dan ook maar te gaan exploiteren.
Zijn zoon, de vader van Dirk G. Treur, was net uit militaire dienst en hij werd toen aangesteld als de nieuwe boer op de Meerzorg. Tijdens de mobilisatie gedurende de Eerste wereldoorlog van 1914-1919 is de vader van Treur voor enige tijd als sergeant met een aantal manschappen ingekwartierd geweest in de Batterij bij de IJweg. Er werd toen overnacht in de stolpboerderij van Boer Van Staveren. Deze boerderij is later afgebrand en hier staat nu de boerderij van de huidige eigenaar, de heer Jan de Leeuw.

Treur is in het bezit van 2 zwart/wit fotootjes van de batterij medio 1936:

Met zijn beide iets oudere zusjes voor de batterij aan de keelzijde

De zusjes hier voor de batterij aan de zuidoost zijde

Gedurende de Tweede wereldoorlog, medio 1944, is het dak van de voorzijde van de batterij door de Duitsers opgeblazen. Dit laatste om de zware stalen balken, die als bewapening in het plafond waren aangebracht, vrij te maken en te kunnen afvoeren naar Duitsland. Het was de bedoeling om ook de rest van de daken van de batterij op te blazen. De gaten voor de springstof en de gele bedrading hiertoe waren reeds aangebracht. Door de ophanden zijnde overwinning van de geallieerden en het naderende einde van de oorlog en is men gelukkig niet meer aan deze verdere vernietiging toegekomen. ‘Dolle Dinsdag’- 5 september 1944 - droeg daar eveneens aan bij.

Medio 1947 heeft Treur als kind nog gespeeld op overgebleven delen van de batterij. Toen vond hij daar nog een van de toegangsdeuren tot de munitiekamers aan de frontzijde toegankelijk. Het was erg donker in de ruimte en zag er voor kinderen griezelig uit, weet hij zich te herinneren.
Hij is daarna met zijn vader, die uiteraard goed bekend was met de batterij, ook binnenin de ruimten geweest. Deze ruimte bestaat uit 3 compartimenten. Er was wat schaars licht dat door de aanwezige luchtkokers scheen.
Treur vermoedt dat verder ook nog diverse tussenmuren van de batterij aanwezig zijn, omdat het de Duitsers slechts om de stalen balken van de daken begonnen was. Het vrijkomende puin is tussen de muren gestort en naderhand met aarde bedekt. Ditzelfde is gebeurd buiten het gebouw met de gelijkvloerse toegangspaden naar het middengedeelte. Hier konden destijds links en rechts 2 stukken geschut worden opgesteld. Het was vandaar uit mogelijk om van de ene zijde in de richting Hoofddorp en van de andere zijde in de richting Vijfhuizen te schieten.

Naast de boerderij en dus ook vlak bij de batterij stond een wachthuisje en het huis van de spoorwegwachter Nr 9. Na het overlijden van haar man gaf Oma Treur in 1923 opdracht de boerderij af te breken en te herbouwen.
Om een beeld te krijgen van de oorspronkelijke situatie van de Batterij aan de IJweg kan verwezen worden naar het thans nog zichtbaar aanwezige bouwwerk, de Batterij aan de Sloterweg (thans Rijnlanderweg). Beide batterijen waren identiek van vorm. Helaas valt ook deze batterij weinig onderhoud door de gemeente ten deel maar is nog geheel in tact. Beide batterijen waren bedoeld om er zo nodig 6 onderofficieren en 56 manschappen te kunnen detacheren. De heer Treur weet te vertellen dat er, volgens zijn vader, wel een keuken in de batterij aanwezig was. Als onderkomen om te slapen werd waarschijnlijk merendeels van de gastvrijheid bij de boeren in de omtrek gebruik gemaakt.

<http://www.meerhistorie.nl/>
<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/ijweg/>

Empfangsfunkstelle Muiderberg

Wederom een fraai voorbeeld van Internet gebruiksmogelijkheden. Op de website World War 2 Sites las ik eind juni iets fascinerends over Muiderberg in de tekst over de Duitse luchtafweerbatterijen bij Radio Kootwijk. Bij navraag bleek een website over Norddeich Radio de bron te zijn.
Norddeich Radio was een Duits radio-station dat vergelijkbaar was met onze Radio Scheveningen, het verzorgde radioberichten met schepen. Het bestond uit het zendstation Norddeich en het ontvangstation Utlandshörn die op enige afstand van elkaar lagen nabij Norden in Noord-Duitsland.
<http://www.ww2sites.com/>
<http://www.pust-norden.de/dan_ww2_gb.htm>

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was het radioverkeer met de Duitse marineschepen (hulpkruisers en ook U-boten) en handelsvaart de belangrijkste taak van Radio Norddeich. Maar er moest wel een reserve-voorziening zijn voor het geval Norddeich of Utlandshörn onbruikbaar zouden worden, bijvoorbeeld door een bombardement. Men kwam bij Radio Kootwijk uit als reserve voor zendstation Norddeich. Voor het voor-oorlogs radio/telefoon verkeer met Nederlands-Indië was Radio Kootwijk het zendstation en het ontvangstation stond bij Noordwijk. In het hoofdpostkantoor in Amsterdam werden beide verbindingen gecombineerd.
Radio Noordwijk (NORA) werd echter al in 1940 in gebruik genomen voor Forschungsstelle Langeveld, een radio-afluisteroperatie van de Duitsers. Onder andere de berichten tussen de Engelse premier Churchill en de Amerikaans president Roosevelt zouden hier zijn afgetapt. Later is het naar een nieuwe bunker bij Valkenswaard verhuisd.
<http://radiokootwijk.free.fr/>
<http://www.inn.nl/~hknap/forsh/forshstel.htm>
<http://www.forten-brabant.nl/stellingen/duits_1940/>

Als reserve voor het ontvangstation Utlandshörn koos men een locatie in... Muiderberg. De enorme kathedraal van Kootwijk is niet alleen qua functie maar ook qua omvang de tegenpool van 'Empfangsfunkstelle Muiderberg'.
Maar ging het hier om hergebruik van het terrein van het niet voltooide Fort bij Muiderberg? Of was het een nieuw station elders met mogelijke restanten? Of was de plaats aanduiding toch niet helemaal correct en had het misschien te maken met Duitse bouwsels op het Fort aan het Pampus of een nevenfunctie van Radarstation Seeadler?

Genoeg vragen om per e-mail contact op te nemen met de auteur van een website over Norddeich Radio en tevens ex-werknemer, Hans-Jörg Pust. Hij bleek drie bronnen te hebben over Muiderberg:
- een boekwerkje dat door Deutsche Bundespost in 1957 was uitgegeven ter ere van het 50-jarig bestaan van Norddeich Radio;
- herinneringen van Günther Lüken, een oud-medewerker die in Muiderberg is geweest. Hij is in 2003 overleden.
- herinneringen van Klaus Goritzki, ook een oud-medewerker die in augustus en september 1942 gedurende vier weken in Muiderberg is geweest.

Günther Lüken had tegen Hans-Jörg Pust verteld dat de medewerkers bij de Deutsche Reichspost werkten en burgerkleding droegen. Wel droegen ze een armband 'Deutsche Wehrmacht', waarschijnlijk om hen een militaire status te geven en onder de bescherming van Duitse militaire wetgeving te plaatsen.
De andere veteraan is de nu 80-jarige Klaus Goritzki en via Pust heb ik hem wat vragen over de locatie kunnen stellen. Daaruit bleek in eerste instantie dat het om een locatie vlakbij het centrum van Muiderberg was en dat het station in een "Stein-Barracke" (bakstenen loods) was gevestigd. Goritzki dacht dat de loods niet door de Duitsers is gebouwd.
In de loods waren de bedieningsruimten en de verblijven van het radio-personeel: 6 manschappen van de Deutsche Kriegsmarine en 4 burgers van Deutsche Reichspost/Norddeich Radio. De officieren verbleven in een hotel in Muiderberg.
In de loods verbleven ook ongeveer 20 Marine-Landesschützen in de leeftijd van 50 tot 60 jaar als bewakers van het terrein. Ze droegen afwijkende grijze uniformen maar met de insignes van de Duitse marine en waren bewapend met oude Nederlandse geweren uit de Eerste Wereldoorlog.
De 10 man radio-personeel werden vanuit Norddeich voor 4 tot 6 weken in Muiderberg gedetacheerd om de kennis en paraatheid op peil te houden. Goritzki heeft in augustus en september 1942 vier weken in Muiderberg gezeten - 62 jaar geleden.

De technische apparatuur in Muiderberg was grotendeels gelijk aan die in Utlandshörn maar de antennes waren van bescheidener omvang. Bovendien kon men de zenders bij Kootwijk op afstand bedienen. Omdat Muiderberg en Kootwijk de reserve vormden had het personeel een gemakkelijk baantje. Een enkele maal moest er gewerkt worden omdat Norddeich Radio uitviel of vanwege een oefening.
Het personeel hoefde zich niet te vervelen want vlakbij was een Dorfkneipe (kroeg) waar Goritzki vooral van heeft onthouden dat hij er heeft leren biljarten. Op basis van de locatie nabij het centrum en de beschrijving van de loods had ik het terrein van Fort bij Muiderberg op een kaart aangegeven en dit per e-mail toegezonden. Want op het fortterrein is door het Nederlandse leger in 1936 een kazerne loods gebouwd. En Goritzki bevestigde de locatie!

Het werd nog gekker want de beste man wilde graag weer eens in Muiderberg komen kijken. Op zondag 29 augustus reden Klaus Goritzki en Hans-Jörg Pust 300 kilometer vanuit Norden (hemelsbreed 50 km van Delfzijl) naar het dorpje 'am See'. Daar wandelden ze met een groepje Nederlanders door Muiderberg. De groepsfoto werd genomen door Leo de Vries (www.ww2sites.com) en toont v.l.n.r. Gerlof Langerijs (historisch onderzoeker), René Ros (ik zei de gek), Guus Kroon (lokale historicus), Klaus Goritzki en Hans-Jörg Pust.

Het terrein van Fort bij Muiderberg is geheel bebouwd met gezinswoningen. De loods is verdwenen en de fortwachterswoning speelde destijds blijkbaar geen rol want deze werd niet herkend. Wel de IJsselmeerdijk maar het uitzicht naar alle kanten is weggenomen door woningen, vuilstort/golfbaan, snelweg en spoorbaan. Een wandeling door het bos gaf geen herkenning en het blijft een raadsel waar de ontvangst-antennes hebben gestaan. Wel maakte Klaus Goritzki duidelijk dat het verblijf in Muiderberg een genoegen was en ver weg van de oorlog.
Op de Brink werd met veel vreugde het Hotel Het Rechthuis herkend als het hotel waar de officieren verbleven en waar Goritzki biljart heeft leren spelen. Het is niet meer als hotel in gebruik en de bewoners waren helaas niet thuis. Via het 4 mei monument liepen we naar het strand om wat te drinken en na te praten. Tenslotte voltooiden we het rondje en kwamen weer bij de auto's uit.

Men wilde ook nog een blik werpen op het Radarstation Seeadler. Daar staan nog twee betonnen sokkels van de Wurzburg Riese antennes. En die radarantenne's brachten bij Klaus Goritzki vervelende herinneringen boven over de tijd toen hij wel daadwerkelijk bij de oorlog betrokken was. In een poging om als verbindingsman op de Duitse ambassade in Tokio te komen kwam hij terecht op het eerste Duitse radarschip dat op de Middellandse Zee zou gaan varen. Op 21 september 1943 was het Nachtjagdleitschiff 'Kreta' met haar eerste reis bezig toen het door de Engelse onderzeeboot Unseen met torpedo's tot zinken werd gebracht. Klaus Goritzki behoorde tot het personeel dat de radar moest bedienen maar ze waren niet getraind en moesten de handleidingen maar lezen. Toen ze voor de tweede keer de radar aanzette hoorden ze het draaien van een radar van een onderzeeboot harder dan de eerste keer. De kapitein nam de waarschuwing van die luitjes met hun nieuwe spullen niet serieus waarna honderden opvarenden het leven lieten.
<http://seeadler.forten.info/>
<http://www.hut.fi/~andres/m44/m44togox.htm>
<http://www.wlb-stuttgart.de/seekrieg/43-09.htm>

Al met al een indrukwekkende dag. Bouwwerken zijn er niet ontdekt, maar het gaat toch vooral om het verhaal erachter en dat kwam deze dag ruimschoots aan bod.

(Foto uit 1942 via Hans-Jörg Pust)

ASCON Radiomast

In het blad KLu P Aktief van de Koninklijke Luchtmacht (KLu) van augustus 2004 verscheen een artikel over het ASCON staalzendernetwerk. Oud KLu mede-werker Ron Erhardt vatte het artikel voor me samen.
Het ASCON netwerk werd in de jaren 1950 aangelegd en pas in 2002 vervangen. ASCON staat trouwens voor Automatic Switched Communications Network en het verbond de vliegbases en de navigatiestations (radar) met elkaar om onder andere radarbeelden te verspreiden. Er waren ruim 20 stations en uit de publicatie bleek dat Fort bij Spijkerboor een van de stations was.
Na samenspraak met Dennis Eijking, gids op het Fort bij Spijkerboor, is de conclusie dat de hoge mast die op de poterne bij het hoofdgebouw stond de ASCON mast moet zijn geweest. De funderingsplaat en de betonnen tuiblokken zijn verdwenen.
Enige tijd geleden kwam iemand die in de mastenploeg van de luchtmacht had gewerkt een paar foto's brengen die hij vanuit de mast van het fort had gemaakt.
Op een oude luchtfoto staan echter drie antennes. Namelijk ook op de rechter flank en bij de keelzijde. Van die laatste is de funderingsplaat nog wel aanwezig. Dennis gaat binnenkort zoeken naar de derde funderingsplaat.
Vermoedelijk behoorden deze twee antennes tot de Distance Measuring Equipment (DME) van de Rijksluchtvaartdienst. Deze installatie staat nu met het Very high frequency Omnidirectional Range (VOR) baken enkele honderden meters ten oosten van het fort. Beide vormen het luchtvaartbaken SPY.

<https://www.stelling-amsterdam.nl/forten/spijkerboor/>
<http://www.forten.info/catalogus/ko-luchtmacht/>
<http://www.hoppie.nl/beacons/spy.html>

Stellingmaand

Het is nu al bekend dat ook in 2005 een Stellingmaand wordt gehouden. Immers, in de inlegvellen voor het Stellingpaspoort staat het Fort bij Hoofddorp alvast vermeldt met de tekst 'open vanaf 2005'.

Het inlegvel is voor gebruik met het paspoort van vorig jaar omdat er drie forten meer meedoen. Net als het Stellingpaspoort zelf is het inlegvel bij de deelnemende forten te verkrijgen. Overigens kan het natuurlijk zijn dat het programma in het Stellingpaspoort niet meer klopt.

In samenwerking met het Noordhollands Dagblad zal deze Stellingmaand een fotowedstrijd gehouden worden. Details ken ik nog niet evenals wanneer dat in de krant verschijnt.

De agenda voor de Stellingmaand kan je vinden op:
<http://www.stellingmaand.nl/>

Bezoekerscentrum (B-watch)

Voorlopig in elke nieuwsbrief een stukje over het bezoekerscentrum. Ook als er niets te melden is...

Je kan het hele voorstel lezen of downloaden op:
<https://www.stelling-amsterdam.nl/diversen/bezoekerscentrum/>

Overig

Geen overige kleine zaken te melden.

Deze nieuwsbrief is een uitgave van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam. De redacteurs en auteurs aanvaarden geen aansprakelijkheid, op welke wijze ontstaan, door het gebruik van de inhoud van de website, nieuwsbrief of andere publicatie, door welke persoon en voor welk doel dan ook. Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden op deze website / nieuwsbrief te achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/haar materiaal zonder voorafgaande toestemming hier is gebruikt, verzoeken wij om zich tot ons te wenden. Bij gebruik als bron voor publicaties en andere uitingen is bronvermelding verplicht en tevens wordt deskundige begeleiding, door bijvoorbeeld de redacteur of auteur, aanbevolen. In de nieuwsbrieven weergegeven meningen zijn een deel van een column of strikt persoonlijk tenzij expliciet anders is aangegeven. 'Majoor Van Hall' en 'Soldaat Troelstra' zijn fictieve militairen uit het verleden die dienen als pseudoniemen voor verschillende personen. Activiteiten zoals rondleidingen worden mogelijk door andere partijen georganiseerd en de verantwoordelijkheid voor inhoud, uitvoering e.d. ligt geheel bij de betreffende partij. De inhoud van een nieuwsbrief wordt na publicatie niet meer gewijzigd en kan later onjuist zijn gebleken of niet meer van toepassing zijn. De auteursrechten berusten bij René G.A. Ros tenzij anders is aangegeven.