Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam

Nieuwsbrief 440

Nieuwsbrief Stelling van Amsterdam
Een nieuwsbrief over militair erfgoed in de regio Groot-Amsterdam.
18de jaargang, nummer 440, 21 september 2016

Inhoud

In deze nieuwsbrief:

• Inleiding
• Dienstberichten
• Lezing op Fort bij Edam
• Dagboek 'Vergraving bij Spijkerboor', Inleiding (1/3)
• Stelling van Amsterdam en Schiphol
• Dagboek 'Vergraving bij Spijkerboor', Verdedigbaar aardwerk (2/3)
• Ontdek de geschiedenis van Amsterdam!
• Dagboek 'Vergraving bij Spijkerboor', Mensen (3/3)

Inleiding

Beste lezer,

Deze nieuwsbrief bevat vooral, in drie delen, informatie uit een van de dagboeken van genie-officier Van Rijsbergen. Dit is het laatste dagboek dat behandeld zal worden en gaat over de vergraving van Fort bij Spijkerboor.
Tussendoor is er aandacht voor de lezing van Cees Wiebes, het jubileum van Luchthaven Schiphol en het tijdschrift Ons Amsterdam.

Lees deze nieuwsbrief op: https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/2016/nieuwsbrief-440/
Overig kort nieuws op het Stelling Forum: https://forum.stelling-amsterdam.nl/

De volgende nieuwsbrief zal waarschijnlijk op 19 oktober verschijnen. Bijdragen graag ruim van tevoren toezenden.

Veel leesplezier!
René Ros
https://doccentrum.stelling-amsterdam.nl/

Tip: houd de cursor boven elke afbeelding om een beschrijving te zien.

Dienstberichten

- Van een voormalige betrokkene, die onbekend wil blijven, hebben we twee dozen met rapporten en documenten ontvangen over de Stelling van Amsterdam. Waaronder een redelijk complete collectie goede kopieën van bouwtekeningen, krantenknipsels en ook afdrukken van onze webpagina's!
Dank voor het vertrouwen om het in onze bibliotheek op te mogen nemen!
Bibliotheek

- Is er iemand met de kunde en wil om een handgeschreven tekst te vertalen? Volgens mij is het Duits maar het kan net zo goed Fries zijn. Het is in 1919 naar een Friese hoeve gezonden door iemand met een Nederlandse achternaam in de Oranje Nassaukazerne in Amsterdam.
Zie bericht met foto op Stelling Forum

Lezing op Fort bij Edam

In samenwerking met: Stichting Fort bij Edam en Cees Wiebes.
Foto: Boom uitgevers Amsterdam

LET OP: Aanmelden is nog mogelijk tot en met aanstaande zaterdag 24 september!

Wat is die vreemde betonplaat met metalen deksels op het linker terreplein van Fort bij Edam? Het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam nodigt u van harte uit om het geheim van deze vreemde wegversperring te ontrafelen.

U bent op zaterdag 1 oktober as. van harte welkom op het Fort bij Edam voor een bijeenkomst die om 14.00 uur begint en om ongeveer 16.00 uur eindigt.
Eerst zullen we de wegversperring bekijken waarna René Ros zijn onderzoeksresultaten zal delen. Aansluitend zal prof. Cees Wiebes een presentatie geven over zijn boek 'Samen met de CIA' dat mogelijk aanknopingspunten voor de wegversperring biedt.

Omdat er een beperkt aantal plaatsen beschikbaar zijn, kunt u alleen aanwezig zijn na aanmelding via de onderstaande link. Aanmelden is mogelijk tot en met 29 september as. of tot het maximum aantal deelnemers is bereikt. De kosten bedragen 5 euro per persoon en eventuele consumpties zijn voor eigen rekening. Het fort is open vanaf 13.30 uur.

Bij binnenkomst moet u zich 'ongevraagd legitimeren' en de deelnamekosten gepast contant voldoen. Het is niet toegestaan geluid- en/of filmopnamen te maken tijdens de bijeenkomst.
Cees Wiebes zal met alle plezier uw exemplaar van zijn boek signeren en mogelijk (in voorbereiding) is er ook verkoop van het boek.

Aanmelden voor Lezing 'Samen met de CIA'
Thema-nieuwsbrief 'Waren er guerrilla's op Fort bij Edam?'

Dagboek 'Vergraving bij Spijkerboor', Inleiding (1/3)

Tekst: René Ros.
Afbeelding dagboek: collectie Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam.
Met dank aan: Arthur van Beveren.

Onlangs werden enkele unieke dagboeken van een kapitein-ingenieur der Genie voor onze collectie verworven, alias 'De Van Rijsbergen Papers'. Deze dagboeken zijn op aanvraag in te zien in onze bibliotheek op Fort Uitermeer.
Dit artikel geeft een samenvatting van het boek "Vergraving van het aardwerk bij Spijkerboor" (1895; NL-WpDStvA-C5913).

Het boek 'Vergraving van het aardwerk bij Spijkerboor' is handgeschreven en bevat een dagboek over 329 dagen. Daarnaast bevat het staten van de betalingen, opgelegde boetes (leeg), correspondentie-overzichten, inventaris voor de directiekeet maar ook enkele handgeschreven kopieën van stukken over de aanleg van de oorspronkelijke aardwerken in 1887.

Eerst over de zandophogingen van 1887 waarbij men nog uitging van een forttype zoals alleen Fort bij Abcoude is voltooid. Er werd maar liefst 203.664 m3 zand met schepen voor aangevoerd.
Het zand leidde tot veel oppersingen en scheuren zoals ze ook bij andere forten ervaren hadden. In de noordwesthoek was echter zeer slappe grond waar de zandlaag pas op 10 meter diepte werd aangetroffen en niet op 5 meter. Volgens de nota zou dit een wiel zijn van een dijkdoorbraak in 1610.

Wat ook duidelijk wordt is dat ondergronds zandkisten werden aangelegd, wallen van zand die zorgden voor stabiliteit van de grond die er bovenop kwam.
Klei werd meestal als waterdichte laag van 20 cm gebruikt op de bodem van de gracht maar bij Spijkerboor was de bodem al van klei. Wel werd een laag van 20 cm klei gebruikt om zandhellingen te bekleden om ze tegen uitspoeling door regenwater te beschermen. En als een waldeel niet goed was gelegd dan moest eerst de kleilaag weg, dan het zand aangepast en de kleilaag weer aangebracht worden. Met schep en kruiwagen...

Deel 2/3: Verdedigbaar aardwerk
'Dagboeken Kapitein van Rijsbergen' in Nieuwsbrief 436
Fort bij Spijkerboor
Genieofficier van Rijsbergen

Stelling van Amsterdam en Schiphol

Tekst: René Ros.
Foto's: collectie Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam en René Ros.

Onze nationale luchthaven vierde op 19 september jl. haar 100ste verjaardag en werd bovendien 'Koninklijk'. De eerste landing van een vliegtuig had echter meer met de Stelling van Amsterdam te maken dan je elders zult lezen. En kunnen we het jubileum vier dagen lang vieren!

De Luchtvaartafdeling van de Landmacht had na de mobilisatie in augustus 1914 besloten een tweede vliegveld naast Soesterberg op te zetten. Dat moest achter de Nieuwe Hollandse Waterlinie komen en bij voorkeur in de Stelling van Amsterdam.
De Achtersluispolder bleek te zompig en daarom ligt de nationale luchthaven nu niet bij Zaandam. Er werden gronden gekocht nabij het Fort aan het Schiphol. Dat fort was nog voor de drooglegging aangelegd aan een gelijknamig vaarwater tussen de Haarlemmermeer en Amstelveen.

Van 19 tot en met 22 september 1916 stond er een oefening in de Stelling van Amsterdam gepland. In de Groep Halfweg en delen van Groep Schiphol en Groep Westzaan (Sector Zaandam) zou met infanterie, veldartillerie en motorboten worden geoefend.
De Commandant Luchtvaartafdeling maakte haast met de ingebruikname van het vliegkamp om deel te kunnen nemen aan die oefening en dat lukte. Er is weinig informatie over die oefening maar de vliegtuigen zullen als verkenners zijn ingezet.

In 100 jaar tijd is de luchthaven enorm gegroeid en is het een bijzonderheid als er militaire vliegtuigen landen.

Vliegkamp Schiphol
Fort aan het Schiphol
Luchtvaart
Oefeningen
Schiphol 100 Jaar
Schiphol en de Stelling van Amsterdam
Tentoonstelling in Amsterdam Museum

Dagboek 'Vergraving bij Spijkerboor', Verdedigbaar aardwerk (2/3)

Tekst: René Ros.
Afbeelding dagboek: collectie Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam.
Luchtfoto: Otto Bodemeijer.
Met dank aan: Arthur van Beveren.

De vergraving van 1895-1896 was onderdeel van "Het kleine plan" om de zandophogingen (om in te klinken) te veranderen tot verdedigbare aardwerken (geschut in open opstellingen). De aanbesteding voor het Fort bij Spijkerboor werd eind 1894 gewonnen door W. Blankevoort Cz. te Broek in Waterland. Inderdaad, een van de grondleggers van het nog bestaande Van Hattum-Blankevoort. De aanneemsom bedroeg 29.390 gulden (vergl. 396.000 euro).
Het dagboek van Kapitein Van Rijsbergen als genie-directie begint op 25 januari 1895 en beschrijft de werkzaamheden, besprekingen en afspraken die er plaats vonden. Hiermee werd een dossier opgebouwd dat later onder andere gebruikt kon worden bij meningsverschillen met de aannemer.
De laatste beschrijving is van 20 december 1895 als de betrokkenheid van Van Rijsbergen lijkt te eindigen want het werk was toen nog niet voltooid. Of begon hij voor 1896 een nieuw dagboek dat door zijn opvolger is overgenomen? In april 1896 werd Van Rijsbergen overgeplaatst naar Utrecht.

De vergraving ging grotendeels voorspoedig alhoewel vooral het oude wiel opspeelde met meer oppersingen en verzakkingen. Er werden over het hele terrein zogenoemde 'zakbakens' geplaatst waarvan de hoogte regelmatig werd opgemeten en in 'zakstaten' vastgelegd.
Alleraardigst is dat een waldeel door de aannemer 4 dm. te hoog werd aangelegd maar er werd ingeschat dat het bij de oplevering over vijf maanden zodanig zou zijn verzakt dat het op het juiste peil lag. Van Rijsbergen was het daarmee eens en blijkbaar is dat ook gelukt omdat het verder niet meer ter sprake komt.
Opmerkelijk is het grote emplacement, met de gebouwen en parkeerplaatsen, dat aan de zuidzijde van het fort ligt. Dat blijkt groter te zijn gemaakt om de 5.000 m3 zand die overbleef, kwijt te raken.

In het dagboek wordt een binnengracht en een buitengracht genoemd terwijl het huidige fort maar één gracht heeft. Uit tekeningen blijkt dat in de zuidwesthoek een korte buitengracht was waarvan het doel niet wordt gegeven. Het is tegenwoordig vanaf de toegangsweg als rietland te herkennen (zie luchtfoto).
Die binnen- en buitengracht werden na voltooiïng met een hevel gevuld met water uit de ringvaart.
Voordat alle grond is verzadigd lekt er uiteraard water weg en de Beemster eiste stopzetting want het zou te veel water zijn. De bewoording laat geen twijfel dat Van Rijsbergen dit overdreven gezeur vond en als een echte bèta ging hij rekenen. Hij kwam na een behoorlijk uitgewerkte rekensom tot de conclusie dat het kwelwater een verhoging van het polderpeil van 1,2 mm. veroorzaakte dat gelijk staat aan ongeveer 2 minuten van een gemiddelde regenbui.
Personen die dat niet wisten of het niet overtuigde, sloegen rond middernacht van 15 op 16 december 1895 de hevelpijp op de ringdijk grotendeels plat. Een arbeider die er in de buurt woonde, ging kijken en zag twee mannen met een hond wegvluchtten.

Deel 3/3: Mensen
'Dagboeken Kapitein van Rijsbergen' in Nieuwsbrief 436
Fort bij Spijkerboor
Genieofficier van Rijsbergen

Het Kleine Plan
Forttypen

Ontdek de geschiedenis van Amsterdam!

Tekst en foto: Virtumedia.

Ons Amsterdam is hét tijdschrift voor iedereen die van Amsterdam houdt. U ontdekt ieder nummer meer over de fascinerende geschiedenis van uw stad.

De grote verhalen uit de geschiedeniscanon, maar ook boeiende persoonlijke geschiedenissen van bekende én onbekende Amsterdammers, bijvoorbeeld over de buurt waarin zij opgroeiden. Ons Amsterdam pakt regelmatig uit met rijk geïllustreerde specials over periodes als de Gouden Eeuw of de geschiedenis van een typisch Amsterdamse wijk of straat.

Ons Amsterdam voortaan thuis ontvangen? Profiteer nu van de speciale aanbieding!

Speciale aanbieding Ons Amsterdam

Dagboek 'Vergraving bij Spijkerboor', Mensen (3/3)

Tekst: René Ros.
Foto Polderwerker Verhoeven: Henk Verhoeven.
Met dank aan: Arthur van Beveren.

Er worden niet veel mensen in het dagboek genoemd behalve een paar veel voorkomende namen van Inspecteur der Genie, Eerstaanwezend Ingenieur en Opzichter der Fortificatiën. Het werkvolk (polderwerkers) komt zelden aan bod en zeker niet bij naam; zij behoorden tot de verantwoordelijkheid van de aannemer.
Het ongeval was blijkbaar het vermelden niet waard maar de formaliteiten voor het uitbetalen van zijn uitkering waren dat wél. Onderdeel van de aanbesteding was een 'polis ter verzekering tegen ongelukken' en deze keerde een werker 12 gulden (vergl. 164 euro) per week uit mits hij wekelijks een verklaring van de dokter in de Rijp en een kwitantie van de vorige betaling stuurde. Van Rijsbergen moest zich ermee bemoeien omdat dat niet gebeurde.

Op 27 juni 1895 was er een flinke ruzie waar Van Rijsbergen ook maatregelen moest nemen. Dat het om vrouwen ging is misschien wat stereotype maar zo weten we nu wel in één zin welke vrouwen er bij de vergraving betrokken waren.
De vrouw van de opzichter had namelijk woorden met de "waschvrouw" omdat haar pleegdochter "smaadwoorden" bezigde over de "keetvrouw". De opzichter werd aangesproken op het gedrag van zijn vrouw en gedreigd met verwijdering van het terrein. De pleegdochter had, ook uit ervaring van Van Rijsbergen zelf, vaker onterecht kwaad gesproken en werd als aanstichtster per eind van de maand ontslagen.

Aanvullend onderzoek naar Adrianus Verhoeven (zie foto) heeft het aannemelijk gemaakt dat het gezin gedurende de vergraving aan de Zuiddijk nabij Spijkerboor woonde.
Was Adrianus een van de polderwerkers waarover Van Rijsbergen de directie voerde? Was hij misschien wel de arbeider die de vernieling van de hevelpijp opmerkte? En was zijn vrouw de keetvrouw waarover de ruzie ging?
Er zijn geen antwoorden maar het is een leuke gedachte om na 121 jaar te kunnen vermoeden dat Van Rijsbergen en Verhoeven elkaar hebben ontmoet.

'Dagboeken Kapitein van Rijsbergen' in Nieuwsbrief 436
Fort bij Spijkerboor
Genieofficier van Rijsbergen
Polderwerker Verhoeven